Ziemie okalające dzisiejszy Orchówek, Różankę i Włodawę były na początku ziemią niczyją, pustkami, pustymi łanami. Od VIII do X wieku należały do słowiańskiego plemienia Lędzian, Lędziców, nazwa którego etymologicznie wywodzi się od rdzenia lęd, lęda, oznaczającego krajobraz powstały w wyniku prowadzenia gospodarki wypaleniskowej. Prawdopodobnie w IX wieku Lędzianie zostali zhołdowani przez książąt państwa wielkomorawskiego[1], a pograniczne obszary plemienia, w międzyrzeczu Bugu i Wieprza stanowiły system obronny nazwany później Grodami Czerwieńskimi[2]. Do roku 981 Grody Czerwieńskie należały do państwa Mieszka I[3], w latach 981-1018 wchodziły w skład Rusi Kijowskiej[4]. W roku 1018, po rozgromieniu Niemców i zawarciu pokoju w Budziszynie[5] ruszył Bolesław Chrobry[6] na Kijów i wcielił Grody pod swoje berło.

Po śmierci Bolesława Chrobrego książę kijowski Jarosław Mądry[7], korzystając z dogodnej sytuacji politycznej za rządów Mieszka II[8] – następcy Bolesława, przyłączył w roku 1031 Grody do Rusi. W latach 1065-1077, w okresie interwencji Bolesława Śmiałego[9] na rzecz kijowskiego księcia Izasława,[10] ziemie tutejsze znów z przerwami należały do Polski i w XII wieku ponownie znalazły się w granicach, tym razem Rusi Halicko-Wołyńskiej[11], której twórcą był Roman Halicki[12].

To on podporządkował sobie Kijów, umocnił wpływy na Litwie, odnowił stosunki dyplomatyczne z Bizancjum,[13] zawarł sojusze z Polską i Węgrami, a jego dominium obejmowało ziemie od Sanu i Wieprza na zachodzie po wododział Bugu i Niemna, bagna górnej Prypeci i górny bieg Bohu.

W roku 1205 Roman zerwał sojusz z książętami polskimi, co spowodowało jego klęskę i śmierć 19 czerwca tegoż roku w bitwie z Polakami pod Zawichostem[14]. Na Rusi Halicko-Wołyńskiej nastąpił czterdziestoletni okres wojen feudalnych i obcych interwencji: w 1205 roku napadli na Ruś Litwini, w 1207 roku Andrzej II[15] z węgierskiej dynastii Arpadów wkroczył z wojskiem na ziemię halicko-włodzimierską i przyjął tytuł króla Halicza[16] i Włodzimierza[17] – Galiciae Lodomeriaeque rex.

Jesienią 1221 roku wybuchło powstanie, wojska węgierskie zostały rozbite, a panowanie rozpoczął Daniel Romanowicz Halicki[18], który zachowując księstwo Włodzimiersko-Wołyńskie w sojuszu z Konradem Mazowieckim[19], połączył ziemie południowo-zachodniej Rusi, w 1229 roku opanował Wołyń[20], w 1238 Halicz i pobił pod Drohiczynem[21] Krzyżaków, którzy usiłowali zagarnąć Halicz. Rok później zdobył Kijów.

1. Daniel Romanowicz Halicki.

Pierwszy cios spadł na nasze ziemie w roku 1241. Wówczas mongolskie hordy pod dowództwem Bajdara[22] spaliły tutejsze osady i przez Lublin, Zawichost, Sandomierz, Wiślicę, Kraków doszli 9 kwietnia tegoż roku aż pod Legnickie Pole[23]. Kolejny raz wojska mongolskie grasowały tutaj zimą z roku 1287 na 1288 i dalej przez Lublin, Sandomierz dotarły do Gór Świętokrzyskich, gdzie zostały pokonane przez Leszka Czarnego[24]. Mimo najazdów następcy Daniela Halickiego panowali na tej ziemi do roku 1326.

2. Zachodnia granica Rusi Halicko-Włodzimierskiej w XIII w.

Wspominaliśmy już wyżej, że mimo najazdów następcy Daniela Halickiego panowali na tej ziemi do roku 1326 kiedy to litewski książę Giedymin[25] wcielił Podlasie do swego księstwa.

Cały wiek XIV był wiekiem szybkich zmian politycznych na ziemiach leżących nad Bugiem. Krótko panował tu spokój. W grudniu 1340 roku tym razem wojska tatarskie spustoszyły bliższe i dalsze tutejsze okolice.

     W roku 1349 miała miejsce wyprawa Kazimierza Wielkiego na Ruś Halicko Włodzimierską. Po zaciętych walkach król opanował: Lwów, Halicz, Chełm, Brześć i Włodzimierz, a Jan Długosz zapisał: Obległszy grody Łuck i Włodzimierz, zdobywa je silną ręką. Potem posuwa wojsko w kierunku ziemi brzeskiej i w ciągu paru dni podbija pod swoje panowanie całą ziemię i zamek brzeski. Pozostałe bowiem warownie mniej silne poddawali dobrowolnie ich właściciele. Potem udał się do ziemi chełmskiej i po zdobyciu głównego zamku Chełma przy użyciu ciężkich kusz, z których nieustannie miotał pociskami, zagarnął sam wiele majątków i świetnych kosztowności.[26] Rok później litewski książę Kiejstut[27] odebrał Polakom Bełz, Brześć, Chełm, cały obecny powiat włodawski, spalił Czersk i Warszawę. W roku 1339 w Wyszehradzie[28] Kazimierz Wielki zawarł z królem węgierskim Karolem Robertem[29] układ, w myśl którego w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza III Wielkiego tron polski miał przypaść Andegawenom. Król zmarł bezpotomnie, a na polskim tronie zasiadł Ludwik,[30] który w roku 1372 oddał zdobyte przez Kazimierza Wielkiego ziemie w zarząd Władysławowi Opolczykowi[31], a na przełomie lat 1378 i 1379 osadzając na nich starostów węgierskich wcielił do Węgier. W granicach Korony Królestwa Polskiego[32] ziemia, na której leży dzisiejszy Orchówek znalazła się ponownie około roku 1387, bowiem wówczas królowa Jadwiga[33] przyłączyła ziemię chełmską do Polski, a Jan Długosz odnotował w swoich Rocznikach: Kiedy król polski Władysław[34] był zajęty wyprawą na Litwę, jego żona, najjaśniejsza królowa Jadwiga, pragnąc zapewnić wzrost Królestwa Polskiego, z drugim wojskiem złożonym z panów i rycerzy polskich udała się na Ruś. Cieszyła się zaś tak wielką sympatią i przywiązaniem u rycerzy, że wszyscy ulegali jej jak mężowi i posłusznie wykonywali wszystkie jej rozkazy. W krótkim zaś czasie zdobywa zamki… a wspomniane ziemie ruskie oderwane niesłusznie i wbrew prawu od Królestwa Polskiego jednoczy i przyłącza do tegoż Królestwa Polskiego, by tym bohaterskim czynem zasłużyć sobie na wieczną pamięć w sercach Polaków.[35] Według autora Herbarza Kaspra Niesieckiego już Kazimierz Wielki w 1342 roku po zajęciu Rusi utworzył województwo ruskie i na powiaty podzielił, w których wojewodów, kasztelanów, starostów, sędziów i innych urzędników, obyczajem polskim przełożył. … obszerne to województwo i wiele miast przednich w sobie zamyka, jak to Lwów, Przemyśl, Sanok, Krosno, Halicz, Trembowlę, Chełm, Krasnystaw.[36] Województwo ruskie podzielono na 6 ziem: Lwowską, Przemyską, Sanocką, Halicką, Chełmską i Żydaczowską. Ziemia Chełmska – pisał Samuel Orgelbrand – niegdyś część księstwa Włodzimierskiego, została przyłączona do dawnej Polski 1377 i weszła w skład województwa Ruskiego, ustanowionego na początku XV wieku. Składa się z dwóch powiatów chełmskiego i krasnostawskiego….[37]

3. Herb województwa ruskiego.

Granica powiatu chełmskiego przebiegała: Na północy linia graniczna z powiatem brzeskim i Litwą idzie, opuściwszy brzeg Piwoni, najprzód ku południo-wschodowi, wymija Turno, mając je na prawo, wyrzyna się po pod Lubień, z lewej, ku rzece Włodawce (do Bugu); następnie od Suchowoli posuwa się z biegiem tej rzeki aż do jej ujścia poczem idzie nieco po samym Bugu, przeciw wody, skąd powyżej Orchówka, opuściwszy tę rzekę, zwraca nagle ku północy, mając Komorówkę i Przyborów po lewej stronie, skąd zwracając ku południo-wschodowi dochodzi aż po pod Radeż; poczem przybiera zwrot ku połd.-wsch., przeciska się pomiędzy jeziorami Orzechowskim z lewej strony, a Piszczą z prawej, zostawia jezioro Moszne – po prawej też stronie i dobiega do linii dzielczej starostwa ratneńskiego; którą to linią pod jeziorka Kołpino i Korzec dociera nareszcie, poniżej Jarowic, aż do Prypeci.[38] Właśnie do powiatu chełmskiego należał Orchówek.


KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO

Prywatne miasta, którymi przez wieki były Orchówek, Różanka i Włodawa stosunkowo często zmieniały właścicieli. Władali tą ziemią przedstawiciele najprzedniejszych rodów ruskich, litewskich i polskich.

Dzieje Orchówka jako osady a później miasta wiązać można z rodem Krupskich, którzy żyli w swojej dziedzicznej wsi Orchów, położonej po drugiej stronie Bugu, już w drugiej połowie XV wieku, bowiem pierwsze informacje o ich dziedzicznej wsi pochodzą z roku 1466. Adam Boniecki pisał: Krupscy herbu Korczak ze wsi Krupe, w ziemi chełmskiej, gdzie dziedziczyli i na Orchowie i z niego się pisali. Jan, Stanisław, Mikołaj i inni bracia młodzi, dziedzice Orchowa, odgraniczają w 1466 r. od Sobiboru. Z innych braci, znani są jeszcze Olechno, Sieńko i Waśko. Wymienieni bracia za wyłączeniem Mikołaja, dopełnili w 1470 r. działu dóbr Krupe i Orchowa.[39]

 

KRUPSCY

4. Herb rodu Krupskich.

 
Wspomniany wyżej Jan był wówczas zapewne osobą znaną i wpływową skoro jego nazwisko odnotowano pod rokiem 1481, jako uczestnika sądów w Chełmie, a syn Jana Jerzy wsławił się bohaterskimi czynami podczas wyprawy króla Jana Olbrachta [40] na Mołdawię[41] w 1497 roku. Antoni Wieniarski podaje, że 26 października tegoż roku Jerzy Krupski uratował życie królowi, gdy w lasach bukowińskich pod Koźmianem Polacy zostali niespodziewanie zaatakowani przez wojsko mołdawskie oraz posiłki tureckie, wołoskie i tatarskie. W toku bitwy pod polskim królem ubito dwa konie, a sam monarcha miał utracić miecz. Krupski przyszedł mu z pomocą, podał swój miecz i tak go ocalił, za co później w ciągłych był łaskach i doszedł znakomitych dostojeństw.[42]

Jerzy za swoje bohaterstwo otrzymał 14 kwietnia 1502 roku od króla Aleksandra Jagiellończyka[43] starostwo[44] chełmskie, ale już 21 kwietnia zrezygnował z tej godności na rzecz starostwa bełskiego. W tym samym roku zdołał jeszcze ufundować drewniany kościółek w Orchówku. Złe to były czasy dla ziemi nadbużańskiej. W 1500 roku najazd tatarski dotarł aż nad Wisłę, w 1504 podobny najazd, tym razem na ziemie nadbużańskie. Tatarzy spalili wówczas Orchówek i orchowski kościółek oraz spustoszyli całą ziemię włodawską.

5 lutego 1506 roku król Aleksander nadał Jerzemu przywilej lokacyjny dla Orchówka pisząc: Król z wsi Orchow, stanowiącej własność Jerzego Krupskiego, starosty bełskiego, eryguje miasto na prawie magdeburskim i ustanawia w nim jarmarki coroczne na święto Jana Chrzciciela[45] i na św. Michała,[46] a także w każdy czwartek targi tygodniowe.[47]

Tuż po otrzymaniu przywileju lokacyjnego, ufundował Jerzy, drugi kościół, tym razem parafialny, który erygował w 1507 roku ówczesny biskup chełmski Mikołaj Kościelecki.[48]

We wspomnianym już regestrze 1507 roku zapisano: Mikołaj z Bożej łaski biskup chełmski na wieczną rzeczy pamiątkę. … Gdy szlachetnie urodzeni panowie Jerzy Krupski starosta bełski i Chrystian, bracia urodzeni dziedzice Orchowa …w dobrach swoich dziedzicznych miasta Orchowa naszej diecezji wybudowali i na nowo z gruntu zbudowali … Kościół obecny i jego zarządca będzie miał dwa łany magdeburskie[49] z dóbr na Orchowie, łąki należące do dwóch łanów. Kościół położony przy ogrodach naprzeciwko pastwisk Kozłów. Będzie miał kram z wódką przy cmentarzu i kościele … dziesięciny[50], mielenie, wolne łowienie. … Działo się w Krakowie 1 marca 1507 roku[51].

Ów biskup – pisał Mirosław Korolko – w akcie erekcyjnym zaznaczył: Oddajemy kościół w Orchówku na cześć i chwałę Wszechmogącemu Bogu, Najświętszej Maryi Pannie i św. Janowi Jałmużnikowi. Do dnia dzisiejszego utrzymała się tradycja, że pierwszy kościół parafialny w Orchówku stał na miejscu zwanym dziś „Kościeliskiem”, odległym od obecnej świątyni ok. 500 m. w kierunku północnym. Przy kościele tym miała znajdować się drewniana kaplica poświęcona św. Antoniemu z wizerunkiem świętego z Padwy. W obrębie nowo założonego miasteczka została również zbudowana cerkiew prawosławna (potem unicka), wzmiankowana w dokumentach od 1510 r.[52]

Wracając do życiorysu Jerzego Krupskiego dodać należy, że w 1509 r. otrzymał od króla Zygmunta Starego[53] kasztelanię[54] brzeską i w 1515 roku kasztelanię lwowską. Jerzy żenił się dwukrotnie. Jego pierwszą żoną była Beata z Buczacza, córka wojewody ruskiego Jakuba. Po jej śmierci ożenił się w 1519 roku z Małgorzatą z Rozwady. Z obu małżeństw miał Jerzy pięciu synów: Stanisława, Jana, Hieronima, Krzysztofa i Janusza. W 1519 roku miał miejsce kolejny najazd Tatarów. Spustoszony został prawie cały Orchówek, zagrożona cała ziemia brzeska, chełmska i lubelska. Z tych właśnie powodów 30 kwietnia 1522 roku król Zygmunt Stary potwierdził przywilej Aleksandra Jagiellończyka pisząc: Zygmunt z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, pruski etc. Obwieszczamy wszystkim, że szlachetnie urodzony Jerzy Krupski z Orchowa, kasztelan lwowski … wobec nas przedłożył przywilej najmiłościwszego Aleksandra, brata i poprzednika naszego … co do fundacji miasta i wioski naszej dziedzicznej Orchow, w ziemi chełmskiej położonego, w którym dany jest dwunastoletni okres wolnizny. Wszystkim i każdemu z osobna mieszczanom w tymże mieście osiedlić się chcącym, lub osiedlonym, od wszystkich i poszczególnych podatków i kontrybucji na rzecz Rzeczypospolitej obwieszczamy, że gdy z różnych przyczyn, a najbardziej wojen od Tatarów ziemie ruskie niszczących … uwalniamy mieszczan na lat dziesięć od płacenia czopowego[55] i innych starych podatków z wyjątkiem podatków nowych.[56]

W oparciu o powyższy królewski dokument w 1522 roku Jerzy Krupski wydał akt lokacyjny, którego mocą wydzielił mieszczanom grunty orne, ogrody i łąki, pozwolił na budowę browaru i warzelni piwa, nadał prawo łowienia ryb, drobnej zwierzyny i ptaków, ustalił, że od roku 1534 mieszkańcy Orchówka będą płacili czynsz w wysokości 21 groszy,[57] 1 korca[58] owsa z 3 włók [59] gruntu, ustalił wysokość osepów[60] a ponadto ustalił obowiązek ochrony grobli i młynów przed powodziami.

Wacław Grodecki [61] wydał w Bazylei mapę Polski z indeksem, w którym wśród 724 nazw geograficznych, obok Lublina, Chełma, Łukowa i Parczewa widnieje Orchówek, a nie ma tam, pobliskiej przecież, Włodawy. Niczego nie zmienia również to, że Włodawa należała do Wielkiego Księstwa Litewskiego, bowiem na mapie Grodeckigo odnotowane są również miejscowości leżące za Bugiem, w tym rzeka Prypeć.

5. Orchówek (Orchow) na mapie Wacława Grodeckiego z 1561 r.

Nastał rok 1569, rok ważnych wydarzeń polityczno-społecznych dla Ziem Nadbużańskich. W dniach 1 i 4 lipca na sejmie w Lublinie zaprzysiężono akt unii lubelskiej. Odtąd Wielkie Księstwo Litewskie zostało połączone z Koroną unią realną na zasadzie równości. Lubelska unia przewidywała wspólnego monarchę, wybieranego i koronowanego jednocześnie na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego. Wielkie Księstwo zachowywało osobne urzędy centralne, w tym hetmanów wielkiego i polnego litewskiego, osobną administrację, skarb, armię i prawa sadowe.

W wyniku unii w skład Rzeczypospolitej weszło 6 prowincji: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie, Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty[62] z Kurlandią[63] i Semigalią.[64]

Wielkie Księstwo Litewskie podzielone zostało na 9 województw: Wileńskie, Trockie, Nowogródzkie, Smoleńskie, Połockie, Witebskie, Mścisławskie, Mińskie, Brzeskie-litewskie i księstwo żmudzkie na prawach województwa. Województwo Brzesklie-litewskie składało się z powiatów brzeskiego i pińskiego. Włodawa weszła w skład powiatu brzeskiego. Odtąd Włodawa znalazła się w granicach Litwy, Orchówek – Korony, rzeką graniczną stała się Włodawka.

6. Pogranicze polsko-litewskie.   7. Włodawka – rzeka graniczna między Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim (fot. sierpień 2008).

Przerwijmy na chwilę omawianie dziejów Orchówka i wspomnijmy o Adamie Hipacym Pocieju i Unii Brzeskiej, bowiem Unia w znaczący sposób wpłynęła na dalsze losy Orchówka i całej Ziemi Nadbużańskiej.

Z genealogii rodu Pociejów[65] wynika, że Adam przyszedł na świat w rodzinie prawosławnej, jak sam pisze 12 sierpnia 1541 roku w Rohaczewie.[66] Rodzicami jego byli Lew Patejewicz Tyszkiewicz, dworzanin królowej Bony [67] w latach 1537-1546, a następnie pisarz litewski, oraz Hanna córka wojskiego[68] brzeskiego litewskiego Andrzeja Borysowicza Łozki.