Lubień, Orchówek, Połód, Przyborów, Różanka, Selachy, Stawki, Suchawa, Suszno, Szuminka i Wyryki.
20 marca 1801 roku władze austriackie opublikowały rozporządzenie, którego mocą w książkach do nabożeństwa, w litaniach i pieśniach zabroniono nazywać Matkę Boską Królową Korony Polskiej i nakazywano drukować Królowo Galicyjska. Zakazano pielgrzymek do Częstochowy i sprowadzania z zagranicy obrazów i obrazków religijnych, a cenzor wycinał z książek, książeczek i obrazków przywożonych z Częstochowy karty, na których było wezwanie: Królowo Korony Polskiej, przyczyń się za nami.
29 czerwca 1803 roku w Wiedniu rozpoczęto prace nad nowym podziałem Galicji Zachodniej. Postanowiono połączyć dotychczasowe cyrkuły w większe jednostki administracyjne. Wysunięto też projekt utworzenia 6 nowych cyrkułów, w tym cyrkułu włodawskiego. Prace zatwierdził cesarz w listopadzie tegoż roku. Z połączenia cyrkułów: bialskiego i chełmskiego powstał cyrkuł włodawski z siedzibą władz w Białej.
9 marca 1804 roku orchowscy i podlascy unici okryli się żałobą. Zmarł ksiądz Porfirian Skarbek-Ważyński herbu Abdank, unicki biskup chełmski od 1790 roku, gorący patriota, zwolennik Konstytucji 3 Maja. W czasie insurekcji kościuszkowskiej stał na czele komisji cywilno-wojskowej chełmskiej i uratował dla władz powstańczych ofiary obywateli w wysokości 50 000 złp.
Po śmierci biskupa Ważyńskiego urząd objął – bez zatwierdzenia przez władze – Ferdynand Ciechanowski herbu Dąbrowa. Nominację na to stanowisko i sakrę biskupią otrzymał dopiero w marcu 1810 roku.
1 maja 1804 roku władze austriackie wprowadziły dwustopniowy podział administracyjny. Cyrkuły podzielono na okręgi – Kraise z komisarzami okręgowymi, a z cyrkułu lubelskiego odłączono 18 dóbr ziemskich, w tym miasta Biskupice, Ostrów, Puchaczów i Parczew, które włączono do nowego cyrkułu włodawskiego. Powstał on z cyrkułów bialskiego i chełmskiego. Siedziby nowych cyrkułów miały mieścić się w miejscach urzędowania dotychczasowych urzędów cyrkułowych. Jedynie dla nowego cyrkułu włodawskiego wybrano Włodawę ze względu na jej centralne położenie. Ostatecznie jednak nowy urząd cyrkularny włodawski otrzymał tymczasową siedzibę w Białej. Włodawa pozostała siedzibą komisarza okręgowego.
Naczelnikiem cyrkułu włodawskiego został Franciszek von Mohrenbach.
W związku z lekceważącym stosunkiem mieszkańców Podlasia i całej Zachodniej Galicji do zarządzenia austriackich władz z dnia 12 marca 1801 roku, dotyczącego zakazu używania w stosunku do Matki Boskiej zwrotu Królowo Korony Polskiej, Wiedeń ponowił je 15 czerwca 1805 roku, a kapłani orchowscy odczytali z ambony jego treść.
Do nowopowstałego rzymskokatolickiego biskupstwa lubelskiego przyłączono cyrkuły: lubelski, bialski i siedlecki, w związku z tym parafia włodawska przeszła z diecezji łuckiej do lubelskiej. Biskupem lubelskim został dotychczasowy ordynariusz chełmski Wojciech Leszczyc Skarszewski (1743–1827). Biskup był w latach 1786–1790 pisarzem wielkim koronnym, w latach 1793–1794 podkanclerzym koronnym, od 1790 roku ostatnim biskupem chełmskim, pierwszym biskupem lubelskim, od 1824 roku arcybiskupem warszawskim, prymasem Królestwa Polskiego.
Mimo że Włodawa z Orchówkiem została wyzwolona spod zaboru austriackiego dopiero w 1809 roku to już w grudniu 1806 roku Polacy organizowali w całej Galicji Zachodniej zbiórkę materiałową i pieniężną na rzecz przyszłego powstania narodowego. Między innymi na ziemi włodawskiej, każdy dziedzic, w tym właściciel Hrabstwa miał obowiązek przygotować, uzbroić i wyekwipować 3-4 ludzi ze służby dworskiej tak, aby w razie potrzeby mogli uczestniczyć w ogólnonarodowym powstaniu.
W lipcu 1807 roku w Tylży, obecnie Sowieck w rosyjskim obwodzie kaliningradzkim zawarto pokój między Francją i Rosją 7 lipca oraz między Francją i Prusami 9 lipca; na jego mocy z terenów zagarniętych przez Prusy w II i III rozbiorze Polski postanowiono utworzyć Księstwo Warszawskie; Rosja otrzymała obwód białostocki, który wcześniej był w zaborze pruskim.
Na czele Księstwa stanął elektor saski Fryderyk August (1750–1827). Ciekawa to postać, Konstytucja 3 Maja ofiarowała mu sukcesję tronu polskiego, przyjęcie polskiej korony uzależnił od jednomyślności mocarstw rozbiorowych, nie przyjął jej na skutek oporu Rosji. Księciem warszawskim został w 1807 roku na mocy układu w Tylży, w 1815 roku pod naciskiem kongresu wiedeńskiego zrezygnował z tytułu księcia warszawskiego. Wraz z objęciem książęcego tronu, podzielił kraj na departamenty: poznański, kaliski, bydgoski, warszawski, płocki i łomżyński. Od roku 1809 także radomski, krakowski, lubelski i siedlecki.
W roku 1809, w wyniku wojny francusko-austriackiej cała Ziemia Włodawska została wyzwolona spod zaboru austriackiego. Miasto znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego. 17 kwietnia 1810 roku, na mocy dekretu o podziale administracyjnym Księstwa Warszawskiego Włodawa stała się siedzibą powiatu w departamencie siedleckim. Powiat liczył 50.316 mieszkańców, a w jego skład wchodziły miasta: Hanna, Horodyszcze, Parczew, Orchówek, Ostrów, Sławatycze, Sosnowica, Urszulin i Wisznice. Na czele urzędu powiatowego stał podprefekt , a dekret stanowił:
Artykuł 4:
Podług następuiącey Tabelli oznaczamy podział nowych Departamentów, na powiaty i zgromadzenia gminne.
Departament Siedlecki: Stolica Departamentu: Siedlce. Powiaty:
32. Siedlecki – stolica powiatu: Sielce.
33. Garwoliński – stolica powiatu: Garwolin.
34. Żelechowski – stolica powiatu: Żelechów.
35. Węgrowski – stolica powiatu: Węgrów.
36. Łosicki – stolica powiatu: Łosice.
37. Łukowski – stolica powiatu: Łuków.
38. Radzyński – stolica powiatu: Radzyń.
39. Bielski – stolica powiatu: Biała.
40. Włodawski – stolica powiatu: Włodawa.
Dwa lata później, w połowie lipca, a następnie w październiku 1812 roku rosyjskie wojska uderzyły niespodziewanie na Włodawę i cały powiat. Rozpoczęły się czasy rosyjskiej niewoli.
W latach 1814–1815 obradował w Wiedniu kongres przedstawicieli 16 większych państw europejskich. Kongres został zwołany z inicjatywy zwycięzców napoleońskiej Francji, w tym przedstawicieli Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus, w celu dokonania zmian ustrojowych i terytorialnych w Europie. Na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego Prusy otrzymały Wielkie Księstwo Poznańskie, Austria Rzeczpospolitą Krakowską, Rosja Królestwo Polskie, zwane też Królestwem Kongresowym, lub Kongresówką. Jego ustrój określała Konstytucja Królestwa Polskiego, które stało się monarchią połączoną unią personalną z Rosją, z carem jako królem, było pozbawione możliwości prowadzenia odrębnej polityki zagranicznej miało polski sejm, rząd i wojsko, na którego czele stanął wielki książę Konstanty, który miał dominujący wpływ na rządy w kraju.
W roku 1810 unicki dekanat włodawski podlegał ordynariuszowi diecezji chełmskiej, którym od 24 marca był biskup Ferdynand Ciechanowski (1759-1828).
24 czerwca 1812 roku armia cesarza Napoleona wspólnie z armią Księstwa Warszawskiego przekroczyła Niemen i tym samym rozpoczęła wojnę z Rosją. Księstwo miało znaczący wkład w przygotowanie tej wyprawy. Wystawiono liczącą 100.000 żołnierzy armię, a terytorium Księstwa było bazą aprowizacyjną dla francuskiej Wielkiej Armii.
W połowie lipca 1812 roku Kozacy uderzyli niespodziewanie na Włodawę i splądrowali miasto. Miesiąc później Włodawę, Orchówek i najbliższą okolicę zajęły polskie oddziały generała Antoniego Amilkara Kosińskiego.[1]
Podobnie jak w lipcu również w październiku oddziały carskiej konnicy pod dowództwem generała Aleksandra Czernyszowa[2] uderzyły na miasto i cały powiat, dokonując rabunków. Wówczas oddziały rosyjskiego generała Aleksandra Tormasowa[3] zajęły Orchówek, Różankę, Włodawę i cały powiat. Jeszcze 5 listopada oddziały polskie zajęły, a następnie wycofały się z Włodawy i pomaszerowały w kierunku Zamościa.
W styczniu 1813 roku Włodawa i cala ziemia nadbużańska znalazła się pod okupacją rosyjską. 8 lutego wojska rosyjskie zajęły Warszawę. Generał-gubernatorem Księstwa Warszawskiego został Wasilij Łanskoj.[4] W marcu car Aleksander I powołał Radę Najwyższą Tymczasową (RNT) Księstwa Warszawskiego, interesy mieszkańców Księstwa wobec RNT sprawował książę Adam Jerzy Czartoryski[5]. Wprowadzenie do Księstwa wojsk rosyjskich i ustanowienie RNT rozpoczęło dwuletni okres okupacji Księstwa.
We wrześniu1814 roku rozpoczął się Kongres Wiedeński, który obradował do roku 1815. Zwołany z inicjatywy zwycięzców napoleońskiej Francji, w celu dokonania zmian ustrojowych i terytorialnych w Europie; faktycznie obradowali i decydowali przedstawiciele 5 mocarstw: W. Brytanii, Austrii, Rosji, Prus i Francji; w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego z większości terytorium Księstwa Warszawskiego, po przekazaniu Prusom departamentów poznańskiego i bydgoskiego z Toruniem, a Austrii okręgu wielickiego, utworzono połączone z Rosją Królestwo Polskie, z Krakowa zaś i jego najbliższej okolicy utworzono Krakowską Rzeczpospolitą. Kongres wiedeński opowiedział się za tłumieniem ruchów republikańsko-demokratycznych i narodowych w Europie, był reakcją na wielkomocarstwową politykę Napoleona I, a także pierwszą historyczną próbą utworzenia międzynarodowego ładu w skali kontynentu i skutecznej nad nim kontroli.
KRÓLESTWO POLSKIE
20 czerwca 1815 roku w Warszawie proklamowano powstanie Królestwa Polskiego zwanego też Królestwem Kongresowym lub Kongresówką, obszar Królestwa do 1912 roku wynosił 128,5 tys. km2, ludność: w 1816 – 3,3 mln, w 1870 – 6,1 mln, w 1900 – 10 mln. W pierwszym okresie Królestwa Polskiego czyli od 1815 roku do powstania listopadowego 1830–1831 ustrój Królestwa określała Konstytucja Królestwa Polskiego; Królestwo Polskie było monarchią połączoną unią personalną z Rosją, z carem jako królem; pozbawione możliwości prowadzenia odrębnej polityki zagranicznej miało polski sejm, rząd i wojsko. Na jego czele stanął wielki książę Konstanty Pawłowicz[6], który do 1830 roku miał dominujący wpływ na rządy. Kraj podzielono na województwa: krakowskie, kaliskie, sandomierskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie i augustowskie.
W roku 1798 dobra włodawskie, w tym Orchówek, Różankę i Włodawę, otrzymała w posagu wspomniana wyżej córka Adama i Izabelli Czartoryskich, Zofia z Czartoryskich Zamoyska. Oznaczało to, że całe Hrabstwo Włodawskie przeszło w ręce rodu Zamoyskich.
Tuż po proklamowaniu utworzenia przez Rosję wasalnego Królestwa Polskiego, 20 czerwca 1815 roku Zamoyscy sprzedali swoje Hrabstwo Stanisławowi Nowakowskiemu.
Warto w tym miejscu zatrzymać się na chwilę i wyjaśnić na czym polegała owa sprzedaż. Był to manewr zabezpieczający dobra włodawskie przed ponowną konfiskatą przez zaborców. Przypomnijmy. W 1792 roku książę Adam Kazimierz odmówił przystąpienia do konfederacji targowickiej, opuścił Warszawę i oddał się pod protekcję Austrii. Po klęsce powstania kościuszkowskiego książęce dobra zostały skonfiskowane i dopiero po interwencji synów powróciły do dawnego właściciela.
Nowy właściciel Włodawy Stanisław Kostka Nowakowski herbu Kroscjusz, pseudonim Zbierski pochodził z żydowskiej rodziny neofickiej. Jego dziad Jan został nobilitowany na sejmie koronacyjnym Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku.
Stanisław Kostka urodził się we wsi Rogi w województwie krakowskim w 1763 roku. Był synem Tomasza i Katarzyny z Dubalskich. Po ukończeniu prawa i uzyskaniu tytułu szambelana Stanisława Augusta, ożenił się w styczniu 1796 roku z Eleonorą z Kamieńskich, wdową po księciu Udalryku Krzysztofie Radziwille, koniuszym litewskim, co ugruntowało korzystną pozycję finansową Nowakowskiego, który stał się jednym z najzamożniejszych adwokatów we Lwowie. Tegoż roku rozpoczął aktywną działalność społeczną, przystąpił do Centralizacji Lwowskiej,[7] pierwszej po trzecim rozbiorze ogólnopolskiej tajnej organizacji niepodległościowej, ściśle związanej z Deputacją Polską[8]. Widocznie był ważnym członkiem Centralizacji skoro miał dwa pseudonimy Zbierski i Patron, a ponadto obok tak wybitnych działaczy jak Walerian Dzieduszycki[9] i Wincenty Grzymała,[10] uruchomił, w 1797 roku, liczne punkty przerzutu ochotników do formujących się oddziałów brygadiera Joachima Deniski.[11]
Działalność niepodległościową kontynuował Nowakowski również w następnych latach. W 1798 r. przeniósł się do Lipska i Drezna skąd ściągał dezerterów i dawnych wojskowych do Legionów Jan H. Dąbrowskiego[12] oraz do Legii Naddunajskiej generała Kniaziewicza.[13] W 1818 roku Stanisław Kostka hrabia Zamoyski „odkupił” dobra od Stanisława Nowakowskiego za sumę 2 407 413 złotych. Olchówek, podobnie jak Włodawa ponownie znalazły się we władaniu Zamoyskich.
16 styczna 1816 roku władze carskie zlikwidowały powiaty i utworzyły większe jednostki administracyjno-terytorialne zwane obwodami. Włodawa znalazła się w obwodzie radzyńskim, województwie podlaskim.
W roku 1818 utworzono rzymskokatolicką Diecezję Janowską czyli Podlaską, w której skład weszły parafie Włodawy, Orchówka i Różanki.
W roku 1819 po Bartłomieju Nazarewiczu sufraganem unickiej diecezji chełmskiej został Wincenty Siedlecki. Chełmska diecezja unicka liczyła 317 parafii, w tym w Orchówku, Różance i Włodawie.
19 marca 1823 roku w Sieniawie (ówczesny zabór austriacki, obecnie miasto w województwie podkarpackim, powiat przeworski, w Dolinie Dolnego Sanu, na prawym brzegu Sanu.) zmarł wielki dobrodziej Orchówka, Puław, Różanki, Włodawy, wielki patriota i mąż stanu Adam Kazimierz Czartoryski.
W roku 1827 Orchówek należał do województwa podlaskiego, obwodu radzyńskiego, powiatu włodawskiego, parafii Olchówek. Był miejscowością prywatną. Liczył 80 domów, w których mieszkało 431 osób. Odległość od miasta obwodowego - 9½ mili.[14]
24 maja 1829 roku w Warszawie odbyła się koronacja cara Mikołaja I na króla polskiego.
POWSTANIE LISTOPADOWE
29 listopada1830 roku w Warszawie rozpoczęło się powstanie narodowe przeciw Rosji; objęło tereny zaboru rosyjskiego, uzyskało pomoc z pozostałych zaborów. Główną przyczyną była wewnętrzna sytuacja w Królestwie Polskim: łamanie konstytucji z 1815 przez cara, wielkiego księcia Konstantego i rząd Królestwa. Wybuch akcji zbrojnej został przyspieszony wskutek przygotowań cara do użycia armii Królestwa Polskiego przeciw rewolucjom francuskiej i belgijskiej.
30 listopada. Stacjonujący we Włodawie II szwadron jazdy polskiej opuścił miasto i na czele z kapitanem Feliksem Kleszczyńskim pomaszerował w kierunku na Siedlce.
15 grudnia. Wielki książę Konstanty, uciekając z Królestwa Polskiego, przeprawił się przez Bug w okolicach Włodawa-Orchówek. Władze powstańcze nie przeszkodziły w jego ucieczce, a specjalni komisarze podlascy i lubelscy przeprowadzili go bezpiecznie do przeprawy. Towarzyszyły mu kilkutysięczne oddziały rosyjskie i uprowadzony przez niego działacz spiskowy major Walerian Łukasiński[15].
25 stycznia. 1831 roku Sejm powstańczy zdetronizował Mikołaja I. W specjalnej uchwale sejmu czytamy: Działo się to na posiedzeniu połączonych izb sejmowych dnia 25 stycznia 1831 r. w Warszawie. Najświętsze i najuroczystsze umowy tyle tylko są nienaruszalnymi, ile wiernie dotrzymanymi z stron obydwóch. Długie cierpienia nasze znane światu całemu, przysięgą zaręczone przez dwóch panujących, a pogwałcone tylekroć swobody nawzajem i naród polski od wierności dziś panującemu uwalniają. Wyrzeczone na koniec przez samego cesarza Mikołaja słowa, że pierwszy z strony naszej wystrzał stanie się na zawsze zatracenie Polski hasłem, odejmując nam wszelką sprostowania krzywd naszych nadzieją, nie zastawują jak rozpacz szlachetną. Naród zatem polski na Sejm zebrany, oświadcza: iż jest niepodległym ludem i że ma prawa temu koronę polską oddać, którego godnym jest uznać, po którym z pewnością będzie się mógł spodziewać, iż mu zaprzysiężonej wiary i zaprzysiężonych swobód święcie i bez uszczerbku dochowa.[16] 29 stycznia Sejm Królestwa Polskiego uchwalił ustawę o Rządzie Narodowym, 30 stycznia prezesem Rządu narodowego został książę Adam Jerzy Czartoryski.
Tymczasem w całym Królestwie, w tym i na Podlasiu trwała wojna polsko-rosyjska.
2 lutego pułkownik Michał Kuszel zmobilizował w Siedlcach, składający się z 403 żołnierzy batalion Strzelców pieszych Podlaskich i przeprowadził w okolicach Włodawy małą wojnę. 5 lutego pod Włodawą przeprawił się przez Bug korpus rosyjski dowodzony przez Teodora Geismara.[17] 6 lutego burmistrz Włodawy Józef Kawka opuścił miasto zabierając ze sobą kasę miejską w kwocie 2.390 złp. i 6 gr. Przypuszczać należy, że powyższą kwotę Kawka przekazał władzom powstańczym w Warszawie. 11 lutego pułkownik Michał Kuszel i jego batalion Strzelców Pieszych Podlaskich wszedł w skład korpusu generała Franciszka Żymirskiego[18]. 3 marca Korpus generała Józefa Dwernickiego[19] maszerując na Wołyń[20] wkroczył na ziemię lubelską, zajął Lublin oraz Zamość i w okolicach Włodawy przekroczył Bug. 19 sierpnia Powstańcza Rada Wojenna podjęła decyzję o wysłaniu polskiego korpusu na Podlasie. Wraz z korpusem miał się tam udać również książę Adam Jerzy Czartoryski. 25 sierpnia zgodnie z rozkazem Powstańczej Rady Wojennej korpus polski rozpoczął działania wojenne w rejonie Międzyrzec-Radzyń-Parczew-Włodawa. Polskim Korpusem dowodził generał Girolamo Ramorino[21].
6 września przeważające siły rosyjskie, rozpoczęły atak na Warszawę, 8 września kapitulacja Warszawy. Wojsko polskie wycofało się na Pragę. Był to koniec powstania. 5 października oddziały polskie przekroczyły granicę pruską i złożyło broń.
Rozpoczął się rosyjski odwet 25 marca 1832 roku car Mikołaj I zlikwidował samodzielność Królestwa Polskiego, zniósł konstytucję z roku 1815 i ogłosił Statut Organiczny Dla Królestwa Polskiego. Statut przyłączał Królestwo Polskie do cesarstwa rosyjskiego, zniósł w Królestwie koronację, sejm i wojsko, zachował odrębną administrację, skarb i prawa, przyznał ludności Królestwa formalnie wolność wyznania, nietykalność osobistą i własności; zmienił kompetencje naczelnych organów Królestwa i zapoczątkował proces unifikacji Królestwa z cesarstwem rosyjskim; utrzymał stan wojenny, a pełnię władzy zostawiał Iwanowi F. Paskiewiczowi[22] jako namiestnikowi.
W czasach gdy wokół trwała polityczna zawierucha, w Orchówku życie toczyło się normalnym torem. Niżej przedstawiamy zachowane dokumenty, pierwszy z 16 czerwca 1832 roku i drugi wystawiony 29 kwietnia 1834 roku.
Pierwszy dokument zaczyna się od słów My Mikołaj Pierwszy Cesarz Wszech Rosji, KRÓL Polski etc.etc. wiadomo czynimy iż Sąd pokoju Wydziały Spornego Powiatu Włodawskiego w Imieniu Naszym wydał Wyrok osnowy następującej. Dalej na 8 stronach wyszczególnia podział gruntów pomiędzy poszczególnymi gospodarzami i obywatelami Orchówka. Drugi dokument zatytułowany Zapis Wieczności dotyczy łąki, którą Anna Kaliszukowa z Orchówka sprzedała Agafii Piotrowskiej również zamieszkałej w Orchówku.
29. Dokumenty z XIX w. |
17 czerwca 1835 roku w Wiedniu zmarła wielka dobrodziejka Orchówka, Różanki, Włodawy i Puław Izabela Elżbieta z Flemmingów Czartoryska.
7 lipca 1836 roku car Mikołaj I podpisał ukaz Prawo o szlachectwie. Ukaz doprowadził do tego, że 5/6 ogółu szlachty polskiej pozbawiono przywilejów tego stanu. Szczególnie dotknęło to szlachtę Mazowsza i Podlasia, gdzie był najwyższy odsetek społeczności szlacheckiej. Działająca na mocy ukazu, w latach 1836–1861 Heroldia Królestwa Polskiego była instytucją zajmującą się sprawdzaniem dowodów szlachectwa, przygotowywaniem dyplomów herbowych dla nowo nobilitowanych, prowadzeniem ksiąg szlachty i ułożeniem Herbarza. Niesłusznie zakwestionowano szlachectwo wielu osobom, opracowano rejestr osób pozbawionych prawa legitymowania się szlachectwem, obejmujący przede wszystkim tzw. przestępców politycznych czyli szlachtę masowo uczestniczącą w polskich powstaniach narodowych. Ogółem Heroldia Królestwa Polskiego potwierdziła szlachectwo ponad 52.000 osób, czyli zaledwie szóstej części dawnej szlachty, co oznaczało zmniejszenie udziału szlachty w liczbie ludności Królestwa Polskiego z około 7,5% do 1,7%.
Liczba parafii unickich w diecezji chełmskiej zmniejszyła się z 317 do 284.
7 marca 1837 roku carskim ukazem województwa przemianowano w gubernie[23]. Włodawa znalazła się w guberni podlaskiej, odwodzie radzyńskim.
W rosyjski kordon włączono: Dubok, Holendry, Komarówkę Orchów, Przyborów i Szelachów.
23 listopada 1841 roku w Warszawie zmarł były właściciel Hrabstwa Włodawskiego Stanisław Kostka Nowakowski. Pochowany został w kościele parafialnym w Biłgoraju.
22 czerwca 1842 roku papież Grzegorz XVI wygłosił alokucję[24] Haerentem diu dotyczącą metod prześladowania Kościoła katolickiego w Rosji. Papież oskarżał carat o nietolerancję, przekręcania faktów i zwyczajne kłamstwa.
W roku 1842 Orchówek należał do guberni podlaskiej, powiat radzyński, okręg włodawski.
W tym samym roku w zaborze rosyjskim władze wprowadziły system monetarny.
Rok 1843. Dobra włodawskie przejął August Zamoyski. A. Wieniarski w swojej pracy Włodawa i Różanka pisał: Hrabia August Zamoyski objąwszy dobra, skierował wszelkie usiłowania najprzód, aby byt ludu wiejskiego polepszyć. W tym celu jeszcze w r. 1848 dozwolił włościanom w miejsce odrabiania pańszczyzny opłacać bardzo umiarkowany okup ... Założony także został kosztem dziedzica szpital dla chorych włościan z dóbr włodawskich, przy którym utrzymywany jest stały lekarz i dwóch felczerów. Obecnie obowiązki lekarza pełni znany i poważany w całej okolicy dr Tomasz Purzycki.[25]
W roku 1844 Orchówek należał do guberni lubelskiej, powiat radzyński. W roku 1847 władze carskie wprowadziły w zaborze rosyjskim kodeks karny.
16 sierpnia 1848 roku w Orchówku przyszedł na świat Maksym Kosyk – wielki bojownik za Wiarę i Polskość. W tym samym roku August Zamoyski zezwolił chłopom Hrabstwa Włodawskiego, w miejsce odrabiania pańszczyzny płacić tzw. okup.
W roku 1852 we Włodawie i Orchówku mieszkało 5.977 osób, w tym 1.676 chrześcijan i 4.304 Żydów. Łącznie było 27 domów murowanych i 577 drewnianych.
W roku 1859 A. Winiarski zanotował: dobra włodawskie składają się z miast Włodawy, Włodawki i Orchówka, z folwarków Różanka, Suszno, Stawki, Korolówka, Kaplonosy, Suchawa, Augustów, Adampol, Wyryki, Połód, Zosiny, Dobropol, Adamki, Irkuck i Kamczatka, Okuninka, Przyborów, Dubek, Orchów oraz 23 wsi i osad, to jest Różanka, Stawki, Szuminka, Konstantyn, Kaplonosy, Krasówka, Żuków, Wyryki, Lubień, Korolówka, Suszno, Okuninka, Luta, Iwanki, Suchawa, Adżarki, Przyborów, Komarówka, Sielachy, Holendry, Orchów, Dubek i Hola. Zajmują rozległości około 14 mil[26] kwadratowych, a przestrzeni około włók[27] 2 885, z których przypada na grunta i łąki folwarczne 409, a lasy włók 1 305, na grunta i łąki miejskie i wiejski włók 1 129, na grunta księżne włók 42. Grunta folwarczne są po większej części gleby dobrej żytniej, łąki nadbużne, w lasach przemaga sośnina i dębina. Gospodarstwem kieruje p. Michał Jasiński.[28]
Ruchy narodowe w całej Europie, osłabienie Rosji w wyniku wojny krymskiej lat 1853–56, a w związku z tym nadzieje na dalsze sukcesy ruchów narodowych skłoniły Polaków do tworzenia tajnych niepodległościowych ugrupowań polityczno-wojskowych i organizowania ulicznych i kościelnych manifestacji patriotycznych, na które władze rosyjskie odpowiadały terrorem.
11 czerwca 1860 roku w czasie pogrzebu wdowy po bohaterskim obrońcy reduty wolskiej podczas powstania listopadowego generale Józefie Longinie Sowińskim,[29] doszło do manifestacji ulicznych w Warszawie, które stały się początkiem rewolucji moralnej w Królestwie.
27 lutego 1861 roku manifestacja na placu Zamkowym w Warszawie została krwawo stłumiona przez wojsko rosyjskie. Poległo wówczas pięć osób. Ich pogrzeb stał się kolejną manifestacją, w kościołach całego Królestwa rozpoczęły się nabożeństwa żałobne podczas których śpiewano pieśni patriotyczne, a księża wygłaszali kazania nawołujące do wyzwolenia ojczyzny. W Orchówku, Włodawie, Różance i na całym Podlasiu podobne manifestacje miały miejsce w kwietniu 1861 roku. Od 2 do 13 kwietnia ruchem tym zostało objętych 77 wsi powiatu radzyńskiego, w którego skład wchodziła Ziemia Włodawska. Pod koniec kwietnia wrzenie rozszerzyło się na całe Podlasie i ogarnęło dalszych 135 wsi. Była to największa w tym okresie liczba manifestacji patriotycznych w zaborze rosyjskim. Za takie właśnie wystąpienia zostali aresztowani m.in. księża: S. Brzóska[30] z Łukowa i R. Flikowski z klasztoru we Włodawie.
W marcu 1862 roku w Orchówku, Siedliszczu, Włodawie i okolicznych wsiach w których mieszkali Żydzi, pojawiły się odezwy w języku hebrajskim, wzywające do wspólnej z Polakami walki o niepodległość. Rosyjskie władze zdawały sobie sprawę z tego, że zbliża się wybuch kolejnego powstania narodowego i rozpoczął przeciwdziałania.
6 października Naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego Aleksander Wielopolski[31] ogłosił brankę[32] młodzieży polskiej do wojska rosyjskiego. Branką miano objąć około 10.000 rekrutów wyznaczonych imiennie spośród podejrzanych politycznie członków tajnych struktur wojskowych. W związku z tym, nocą z 2 na 3 stycznia 1863 roku w Warszawie, w mieszkaniu księdza Karola Mikoszewskiego,[33] u zbiegu Książęcej i Placu Trzech Krzyży zebrał się Tymczasowy Rząd Narodowy w osobach: Oskar Awejde,[34] Józef Kajetan Jaworski,[35] Jan Maykowski[36] i ks. Karol Mikoszewski. Wówczas rozpoczęto rozmowy na temat wybuchu kolejnego zrywu niepodległościowego.
5 stycznia. Obowiązki Wojskowego Naczelnika Podlasia i Lubelszczyzny objął pułkownik Walenty Lewandowski. Do niego jako naczelnika wojskowego należała pełnia władzy cywilnej i wojskowej na tych terenach. 6 stycznia pułkownik Lewandowski rozpoczął lustrację powiatów i okręgów województw, w tym okręg włodawski.
30. Walenty Lewandowski. |
14 stycznia rozpoczęła się branka – przymusowy pobór młodzieży polskiej do wojska rosyjskiego. 15 stycznia w mieszkaniu księdza Karola Mikoszewskiego zebrał się Centralny Komitet Narodowy w nowym składzie: Oskar Awejde. Józef Kajetan Janowski, Jan Maykowski, ksiądz Karol Mikoszewski, Zygmunt Padlewski,[37] Stefan Bobrowski.[38] Zapadła wówczas decyzja, że wybuch powstania nastąpi nocą z 22 na 23 stycznia, ksiądz Karol Mikoszewski, pseudonim Sykstus, wejdzie w skład Rządu Narodowego jako naczelnik Wydziału Interesów Duchownych i Opieki nad Ludem, oraz jako zwierzchnik wojskowych mężów zaufania z diecezji, dekanatów i parafii. 18 stycznia osobno Roman Rogiński i Leopold Czapiński przywieźli z Warszawy na Podlasie rozkazy o terminie wybuchu powstania. W tym czasie Orchówek liczył 493 mieszkańców, którzy mieszkali w 81 domach, w tym dwóch murowanych.
25 listopada 1862 roku czyli w czasie gdy na Podlasiu trwały powstańcze zmagania, w Orchówku życie toczyło się normalnym torem. Niżej przedstawiamy zachowany dokument, z którego dowiadujemy się, że tego dnia Anna Rosińska będąca w słabości robi podział między swoimi dziećmi.
 31. Dokument z XIX w. |
22 stycznia 1863 wybuchło powstanie. Tego dnia Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił dekrety uwłaszczeniowe, które nadawały chłopom bezpłatnie uprawiane przez nich grunty oraz serwituty, a bezrolnym biorącym udział w powstaniu przyrzekały 3-morgowe nadziały, dziedzicom obiecywały odszkodowanie ze skarbu niepodległej Polski. Próby wprowadzania dekretów uwłaszczeniowych nie powiodły się wskutek upadku powstania styczniowego, lecz zmusiły władze rosyjskie do przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim w marcu 1864 roku.
22 stycznia ruszyło do walki Podlasie. Oddział pod dowództwem Ludwika Krassowskiego miał zaatakować Włodawę. Z niewiadomych przyczyn powstańcy ominęli miasto i udali się na teren powiatu bialskiego. Warto wspomnieć o składzie osobowym i uzbrojeniu włodawskiego oddziału, którym dowodził Ludwik Krassowski. Byli różnego wieku i pochodzili ze wszystkich stanów. Rozmaitość w ich wyglądzie uderzała. Oto sunie szlagon[39] o zawiesistych wąsach, lisiura[40] na nim wspaniale połyskuje, za plecami ma cenną złotem nakładaną dubeltówkę, u boku nowiutki rewolwer, z drugiej strony – pradziadowska szabla. Obok tego czupurnego na wygląd szlachcica kołysze się w posuwistym marszu włościanin, odziany w biały, długi za kolana, przepasany czarnym rzemieniem kubrak, rogatywkę ma niebieską, obszytą czarnym barankiem, a fuzję[41] niesie po prostu na ramieniu. Strzelbina tego chłopa rozleciałaby się już dawno, gdyby nie gęste oploty z drutu i szpagatu. Z bacznego, niemal drapieżnego spojrzenia i lekkiego chodu można było w tym żołnierzu poznać nawykłego do puszczy tropiciela. W tymże samym z nim szeregu pocił się korpulentny mieszczanin, a obok niego… coraz to wpadał w kłus i starał się dotrzymać kolegom kroku mały, zgarbiony Żydek.[42]
Jak wynika z powyższego opisu żołnierze – powstańcy byli słabo uzbrojeni, ale chęć do walki o niepodległą Ojczyznę sprawiła, że bohatersko zmagali się z przeważającymi siłami rosyjskiego zaborcy. Z dumą możemy podkreślić, że w powstaniu najdłużej walczyło Podlasie. 29 kwietnia 1865 roku miała miejsce ostatnia potyczka oddziału księdza generała Stanisława Brzóski.
W 1864 roku na mocy ukazu carskiego skasowano klasztor augustianów.
23 maja 1865 w Sokołowie Podlaskim stracono księdza generała Stanisława Brzóskę – Brzezińskiego, partyzanta na Podlasiu i najbliższych okolicach Włodawy. Generał najdłużej podtrzymywał walkę zbrojną. Walcząc na Podlasiu, skupił w swoich szeregach, zbiegłych z wojska rosyjskiego: Polaków, Białorusinów, Litwinów i Ukraińców. Do najwaleczniejszych Ukraińców w oddziale księdza generała zaliczyć należy Pawła Worobca, szeregowego gwardyjskiego pułku litewskiego, w powstaniu wachmistrza. Po aresztowaniu Stanisława Brzóski, Worobiec został stracony.
Powstanie styczniowe kończyło okres polskich powstań narodowych doby porozbiorowej. Dzięki swej sile i programowi społecznemu zmusiło władze rosyjskie do przeprowadzenia w marcu 1864 uwłaszczenia chłopów, na warunkach korzystniejszych niż w pozostałych zaborach, co przyspieszyło postęp gospodarczy i społeczny oraz wpłynęło na wzrost ich świadomości narodowej w następnych dziesięcioleciach. Powstanie styczniowe pozostawiło trwały ślad w literaturze i sztuce polskiej, wywarło wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń Polaków.
Działania powstańców i wojsk rosyjskich oszczędziło Orchówek i jego mieszkańców, ale dla większości z nich nastały ponure lata prześladowań.
KRAJ PRZYWIŚLAŃSKI
Po klęsce powstania styczniowego w urzędowej nomenklaturze nazwę Królestwo Polskie zastąpiono określeniem Kraj Przywiślański, w roku 1866 dokonano nowego podziału administracyjnego na gubernie: kaliską, kielecką, lubelską, łomżyńską, piotrkowską, płocką, radomską, siedlecką, suwalską i warszawską. 31 grudnia 1866 r. reaktywowano powiat włodawski w granicach nowoutworzonej guberni siedleckiej. Powiat obejmował 6 miast: Horodyszcze, Orchówek, Ostrów, Parczew, Wisznice i Włodawę oraz 14 gmin: Bytyń, Dębowa Kłoda, Hańsk, Horodyszcze, Krzywowierzba, Opole, Romanów, Sobibór, Turna, Tyśmienica, Uścimów, Włodawa, Wola Wereszczyńska i Wyryki. Natomiast: Cyców, Sawin, Siedliszcze i Świerże weszły w skład powiatu chełmskiego. Dozór nad przestrzeganiem tego rozporządzenia powierzono miejscowym władzom cywilnym i wojskowym.
Gubernia siedlecka – pisał Samuel Orgelbrand – jedna z 10 guberni królestwa polskiego, utworzona została w r. 1867 z północnej części dawniejszej guberni lubelskiej i z niewielkiej części dawnej guberni warszawskiej (powiatu stanisławowskiego). Graniczy ona na północ i wschód z guberniami łomżyńską i grodzieńską (od których oddziela ją Bug), na zachód z guberniami warszawską i radomską (od których oddzielona jest Wisłą) a na południe z lubelską. Przestrzeń guberni wynosi 1 263 813 dziesiatyn[43]kwadratowych, z czego przypada 680.168 dziesiatyn na grunta orne. Ziemia w Siedleckiej guberni jest po większej części gliniasto-piaszczysta, niezbyt urodzajna. Gospodarstwo wiejskie znajduje się na niskim stopniu rozwoju i lepsza uprawa ziemi i płodozmian są zaprowadzone dotychczas u niewielu właścicieli ziemskich. W ogóle jednak gospodarstwa włościańskie są w lepszym stanie aniżeli gospodarstwa średnich właścicieli ziemskich, którzy nie mają dość kapitałów na przeprowadzenie zmiany sposobu uprawy. Oprócz właściwych zatrudnień rolniczych oddają się mieszkańcy wsi gorzelnictwu, hodowli bydła, owiec cienkowełnistyh( w guberni jest ich 100 000) i zwyczajnych, trzody chlewnej, koni i t.d. Przemysł guberni dość ograniczony; najważniejszą jego gazłęź stanowi gorzelnictwo ( w 1871 r. było w Siedleckiej guberni 104 gorzelnie), piwowarstwo (58 browarów), garbarstwo (64 garbarnie). Znajdowało się także tu 5 hut szklanych, 99 cegielni, 11 mydlarni i 15 fabryk świec, 1 fabryka cukru, 1 fabryka narzędzi rolniczych. Wszystkie te zakłady przemysłowe (368) nie znajdowały się na wysokim stopniu rozwoju, zajmowały bowiem w 1871 r. 1 890 robotników i wyprodukowały za 1 519 224 rubli srebrnych towarów. Handel guberni jest prawie w całości w ręku żydów, którzy się zajmują, z powodu braku kapitałów, przeważnie tylko drobnymi spekulacjami; obecnie handel w skutek przeprowadzenia kolei warszawsko-terespolskiej (do Moskwy) nieco się ożywił. W r. 1872 było w guberni 549 000 mieszkańców, wyznających przeważnie religię katolicką (385 800). Polaków było 322 000, Rusinów 129 000, Żydów 80 800, Mahometan 13 870, Rosjan 1 780, reszta Tatarów, Cyganów i cudzoziemców. Dla zabezpieczenia zdrowia publicznego znajduje się w Siedleckiej guberni 8 szpitali (prócz szpitala więziennego w Białej), 33 lekarzy, 19 aptek, 28 felczerów i t.d. Dla szerzenia oświaty w 1871 r. znajdowały się w guberni 2 gimnazja, 1 progimnazjum,[44] 5 szkół ludowych, 220 szkół elementarnych, 5 szkół niedzielno-rzemieślniczych, 4 zakłady naukowe prywatne, 16 kantoratów i 1 kursy pedagogiczne. Pod względem administracyjnym dzieli się gubernia na 9 powiatów: bielski, garwoliński, konstantynowski, łukowskii, radzyński, siedlecki, sokołowski, węgrowski, włodawski.[45]
Na wyżej wymienionych ziemiach, całej ziemi chełmskiej, szerzej na całym Podlasiu, Białorusi, Wołyniu i ziemi przemyskiej mieszkańcy wyznawali prawosławie. W wyniku unii brzeskiej z roku 1596 część osób wyznania prawosławnego przeszło na katolicyzm, zachowując obrządek wschodni. Uznanie Kościoła unickiego za jedyny pełnoprawny Kościół wschodni w Rzeczypospolitej, spowodowało, że wyznawcy prawosławia poczuli się zagrożeni. Rozpoczęły się ostre spory i walki między unitami i przeciwnikami unii dyzunitami. Na przełomie XVII i XVIII w. Kościół unicki w Polsce liczył około 9.000 parafii, w roku 1772 istniało już 144 monastyrów ze 1.225 mnichami.
Pod koniec XVIII w. w Rzeczypospolitej liczba unitów, głównie chłopów wynosiła około 4,5 mln, podczas gdy większość spolonizowanej, zamożnej szlachty, magnatów i mieszczaństwa wyznania prawosławnego przeszła na katolicyzm obrządku łacińskiego.
Zarówno car, jak i Rosyjski Kościół Prawosławny uważali unitów za siłą odłączonych od prawosławia, toteż w okresie zaborów zapoczątkowano działania zmierzające ku ponownemu ich wcieleniu do Cerkwi prawosławnej. W akcji rozpoczętej 1794 roku przez Katarzynę II nawrócono około 1,5 mln unitów, w roku 1839 car Mikołaj I nawrócił na prawosławie również około 1,5 mln, a 1875 roku Aleksander II ostatecznie skasował unię na ziemiach polskich pozostających pod zaborem rosyjskim nawracając dalszych 260.000. W trakcie tych działań unici stawiali opór, który był likwidowany, m.in. przy użyciu wojska.
18 czerwca 1866 roku opublikowano carski ukaz O świeckim greckokatolickim duchowieństwie w Królestwie Polskim, którego mocą na terenie Królestwa Polskiego pozostała jedyna diecezja unicka chełmska. Jednocześnie rozpoczęły się prześladowania. 11 września 1866 unicki biskup-nominat chełmski Jan Kaliński, za niesubordynację w stosunku do zaleceń władz carskich został aresztowany i wywieziony w głąb Rosji, do Wiatki, gdzie zmarł 19 października tegoż roku.
W styczniu 1867 roku władze carskie zabroniły wiernym unickim przechodzenia na katolicyzm, 31 stycznia opublikowano cyrkularz zabraniający księżom katolickim i unickim jakiegokolwiek kontaktowania się ze sobą i jednocześnie internowano do Łomży katolickiego biskupa podlaskiego Beniamina Szymańskiego za to, że był główną sprężyną łacińskiej propagandy wśród unitów na Podlasiu.
W roku 1867 skasowano parafię rzymsko-katolicką w Orchówku. Cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia wywieziony został najpierw do Lublina następnie do Włodawy.
W czerwcu naczelnik włodawski Arandarenko zwołał do miasta unitów z Orchówka, Różanki i pobliskich wsi i zachęcał ich do podpisania się na czystą unię, gdyż stary obrządek unicki, cerkiew i msza nawet, skalane są pomieszaniem z obrzędami łacińskimi, polskim śpiewem i językiem i że teraz czas nastał oczyścić i wrócić unię do dawnego znaczenia, podług woli carskiej. Dokonywało się to według wcześniej ustalonego przez carat scenariusza. Najpierw były polecenia samozwańczych administratorów diecezji unickiej w Chełmie, aby z cerkwi unickich usunąć wszystko, co się łączy z liturgią łacińską. Urzędnicy rosyjscy namawiali, aby unici dobrowolnie przyjęli religię cara. Jeżeli to wszystko nie skutkowało, stosowano groźby i ściągano drakońskie, wyniszczające i tak biednych rolników, kontrybucje, a gdy i te represje nie dawały oczekiwanych rezultatów, więziono opornych lub zsyłano ich na Syberię. Wreszcie uciekano się do użycia broni i morderstw.
W marcu 1867 roku administrator unickiej diecezji chełmskiej ks. Józef Wójcicki wydał zarządzenie, w którym nakazywał oczyszczenie obrządku greckokatolickiego z naleciałości łacińskich, tzn. zaprzestania używania w liturgii języka polskiego, gry na organach itp.
17 października tegoż roku papież Pius IX[46] encykliką Levate rzucił klątwę na ks. Józefa Wójcickiego, na konsystorz zarządzający unicką diecezją chełmską i na wszystkich im sprzyjających – za próbę narzucenia prawosławia.
W roku 1868 wprowadzono język rosyjski do wszystkich czynności władz administracyjnych w Królestwie.
W 1869 roku Orchówek ostatecznie utracił prawa miejskie, zachowując status wsi. W tym czasie władze carskie czyniły wszystko aby zlikwidować Kościół unicki. S. Orgelbrand pisze, że pod rokiem 1874 w guberni lubelskiej było 132.348 unitów.
20 października 1873 roku Konsystorz[47] chełmski pod naciskiem władz carskich i za sprawą administratora diecezji Marcelego Popiela wydał nakaz duchownym unickim, aby w ciągu trzech miesięcy przyjęli prawosławie i wprowadzili nabożeństwa prawosławne w kościołach unickich. Popiel polecił, aby w kościołach jak najszybciej wprowadzono carskie wrota[48] i ikonostasy,[49] zabraniając jednocześnie używania podczas nabożeństw dzwonków, katafalków i konfesjonałów. Zmiany te upodabniały obrządek unicki do prawosławnego. W tej sytuacji wielu księży unickich udało się na emigrację do Galicji, bądź też znalazło się w więzieniach.
Rok później Samuel Orgelbrand odnotował: Orchówek, osada w guberni siedleckiej, powiecie radzyńskim, nad rzeką Bugiem, ma dwa kościoły i około 500 mieszkańców.[50]
24 stycznia 1874 roku w Pratulinie, między Janowem Podlaskim a Terespolem w Diecezji Siedleckiej. Kozacy zamordowali wówczas: Jana Andrzejuka, lat 26; Konstantego Bojko, lat 49; Łukasza Bojko, lat 22; Ignacego Frańczuka, lat 50; Maksyma Hawryluka, lat 34; Aniceta Gryciuka, lat 19; Daniela Karmasza, lat 48; Filipa Geryluka, lat 44; Wincentego Lewoniuka, lat 25; Konstantego Łukaszuka, lat 45; Bartłomieja Osypiuka, lat 30; Onufrego Wasyluka, lat 21; Michała Hawryszuka vel Wawrzyszuka, lat 21.
24 grudnia 1945 roku papież Pius XII[51] wydał encyklikę Orientales omnes Eccesias, w której pisał: Wieśniacy pratulińscy, gdy przyszło wojsko carskie, aby zająć świątynię i przekazać prawosławnym nie odpowiedzieli siłą na siłę, ale ustawili się w żywy mur; jedni, ugodzeni kulami przelali krew za Chrystusa, drugich poraniono i okrutnie skatowano, innych wreszcie wtrącono na wiele lat do więzienia lub wywieziono na mroźny Sybir.[52] (6 października 1996 roku w Rzymie Ojciec Święty Jan Paweł II dokonał beatyfikacji Wincentego Lewoniuka i jego dwunastu towarzyszy, unickich Męczenników z Pratulina).
5 lipca 1874 roku gubernator siedlecki rozesłał do wszystkich miejscowości Guberni Podlaskiej rozporządzenie, by wszyscy podlegli mu administracyjnie unici na kolanach prosili cara o łaskę przyjęcia ich do prawosławia.
11 maja 1875 roku Ukazał się dekret cara likwidujący kościół unicki na obszarze Królestwa Polskiego. W Chełmie dekret carski ogłoszono 25 maja. Wierni zostali wpisani do dokumentów jako prawosławni, parafie zaś wcielono do nowo zorganizowanej diecezji chełmsko-warszawskiej.
Parafie unickie leżące na terenie powiatu włodawskiego poniosły ogromne straty materialne, przeszło 100 unitów do głębokiej Rosji wysłanych zostało, kilkunastu męczenników skonało od batów lub w więzieniu, lecz żaden unita nie skalał ręki swojej i sumienia dobrowolnym podpisem na prawosławie.[53]
W tym czasie 63 % mieszkańców powiatu włodawskiego należało do Kościoła unickiego.
Za odmowę przystąpienia do prawosławia z włodawskiego dekanatu unickiego internowano w Królestwie, wydalono za granicę lub zesłano w głąb Rosji m.in.: Aleksandra Szulakiewicza (1830-1889) z Orchówka, Nikona Zielińskiego (1801-1876) proboszcza z Włodawy, oraz 9 innych.
W roku 1876 Samuel Orgelbrand odnotował: Do jurysdykcji magistratu włodawskiego należy osada (przedtem miasteczko) Orchówek. Ogólna ludność obu wynosi 6 000 głów, między którymi Żydów jest do 5 000. Włodawski powiat ma 38, 4 km² powierzchni, przeszło 61 000 mieszkańców, posiada 2 miasta, 4 osady i dzieli się na 15 gmin.[54]
W roku 1877 kościół zamieniono na cerkiew prawosławną. W tym samym roku rozebrano drewnianą cerkiew unicką. Z materiału rozbiórkowego zbudowano kaplicę na cmentarzu.[55]
W roku 1886 Bug podmył skarpę na której znajdował się cmentarz cerkiewny.[56]
W roku 1887 w Orchówku oddano do użytku stację kolei żelaznej oraz linię kolejową Chełm – Włodawa – Brześć Litewski. W tymże roku kra na Bugu zniszczyła dwa promy.
W roku 1888 z byłej diecezji chełmskiej obrządku unickiego wywieziono i osiedlono w guberni orenburskiej około 1.000 rodzin unickich, które nie chciały przyjąć prawosławia
23 lutego 1889 zmarł August Zamoyski syn Stanisława Kostki (1775-1856) i Zofii z Czartoryskich (1779-1837). Dobra włodawskie przejął syn Augusta i Elfrydy z Tyzenhausów (1825-1872) August Adam Zamoyski.[57] We włodawskim kościele paulińskim znajduje się epitafium Elfrydy, jej synów: Wacława i Andrzeja, córki Zofii oraz siostrzeńców Marii i Stefana Potockich. Dobra Augusta Adama przedstawiały się następująco: Kaplonosy, Różanka, Wyryki. W dzierżawie: Adampol, Irkuck, Okuninka, Połodź, Suchawa, Suszno, Zosin.[58]
W roku 1890 ludność powiatu włodawskiego wynosiła 83.474 osoby. W miastach 13 726, w gminach wiejskich 69 748, w tym prawosławnych 50 397, Żydów 15 516, katolików 15 290. Funkcjonowało 49 szkół początkowych, również w Orchówku, dwuklasowych dla chłopców i jednoklasowych dla dziewcząt,
W roku 1891 osuwająca się skarpa nadrzeczna zniszczyła klasztor.[59]
W roku 1899 carskie władze powiatowe informowały, że w Orchówku, Sosnowicy i Włodawie ukazują się antyrządowe odezwy i gazeta Polak.
W roku 1901 Jacques Leonard de Verdmon pisał o Orchówku: Osada, dawniej miasteczko, w guberni siedleckiej, powiecie włodawskim, włączona do gminy Włodawa, leży nad rzeką Bugiem, naprzeciw Włodawy. Ludności 800. Przeszłość miasteczka nieznana. W XVII wieku była własnością Iwickich, a następnie Drohojewskich, z których Teofila założyła tu klasztor augustianów i zbudowała kościół drewniany. W r. 1780 ks. Koterba, przeor klasztoru, wzniósł nowy kościół murowany. W osadzie, niczem wreszcie od wsi nie różniącej się, istnieje cerkiew, pierwotnie unicka, wzniesiona w r. 1673 przez Teofilę Drohojewską. Ludność uboga, trudni się spławem i rolnictwem. Urząd gminny mieści się we wsi Szumince. Poczta we Włodawie. Jarmarków nigdy tu nie było i obecnie niema.[60]
W roku 1901 do guberni siedleckiej należały powiaty: bialski, garwoliński, konstantynowski, łukowski, radzyński, siedlecki, sokołowski, węgrowski i włodawski. Do tego ostatniego powiatu należał również Orchówek.
3 maja 1904 roku papież Pius X[61] przyjął na audiencji prywatnej uczestników tajnej pielgrzymki Unitów, mieszkańców powiatu włodawskiego. Uczestnikami pielgrzymki byli m.in. Andrzej Błyskosz (zmarł wówczas w Rzymie), Józefat Błyskosz, Hilary Wieliczko i z Orchówka Maksym Kosyk. Pielgrzymi przedstawili papieżowi prawdziwy los Unitów, powiedzieli o tym jak wiele ucierpieli i cierpią za przynależność do katolicyzmu.
30 kwietnia 1905 roku car Mikołaj II[62] ogłosił Ukaz Tolerancyjny, który głosił m.in.
Rozkazujemy uznać, że odpadnięcie od religii prawosławnej do innej chrześcijańskiej religii, lub nauki, nie podlega prześladowaniu, i nie powinno pociągać za sobą żadnych następstw, szkodzących pod względem praw osobistych i cywilnych.[63]
W roku 1905 powstała w Warszawie Polska Macierz Szkolna – (P.M.S.), jej założycielami byli m.in.: Henryk Sienkiewicz, ksiądz Jan Gralewski,[64] Mieczysław Brzeziński,[65] Antoni Osuchowski[66]. Do zadań P.M.S. należało organizowanie i wspieranie szkół polskich różnych stopni, przede wszystkim ludowych oraz szerzenie czytelnictwa przez organizowanie sieci bibliotek stałych i wędrownych. Na przełomie lat 1906 i 1907 Macierz liczyła około 100 tys. członków rzeczywistych i około 1,5 tys. wspierających.
W guberni siedleckiej P.M.S. zorganizowano w czerwcu 1906 roku, w powiecie włodawskim przewodniczącą Macierzy była Róża hrabina Zamoyska, która nadzorowała pracę 5 szkół i 83 uczniów. Szkoły otwarto m.in. w Orchówku, Różance i Włodawie.
Władze rosyjskie niechętnie patrzyły na rozrastającą się działalność Macierzy i ostatecznie 14 grudnia 1907 roku zakazały jej działalności.
W roku 1909 dzierżawca folwarku Suszno Władysław Domański, Maksym Kosyk z Orchówka, Bazyli Horszczaruk i Piotr Kuraszkiewicz z Włodawy, zalegalizowali u władz statut Stowarzyszenia Spożywczego Gwiazda.
23 czerwca 1912 roku na wschodnich obszarach Międzyrzecza Wisły i Bugu, wyodrębniono sztuczny twór, Gubernię Chełmską. W skład guberni weszły powiaty: bialski, biłgorajski, chełmski, hrubieszowski, konstantynowski, krasnostawski, lubartowski, radzyński, tomaszowski, włodawski i zamojski.
PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA
28 czerwca 1914 roku w Sarajewie[67] Gavriło Princip,[68] członek serbskiej organizacji narodowo-rewolucyjnej Młoda Bośnia dokonał zamachu na austro-węgierskiego następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda[69] w czasie jego wizyty w Bośni.. Zamach stał się bezpośrednim pretekstem do rozpoczęcia pierwszej wojny światowej, w której uczestniczyły: Państwa centralne: Niemcy i Austro-Wegry, Turcja i Bułgaria, oraz państwa Ententy: Anglia, Australia, Belgia, Czarnogóra, Francja, Grecja, Indie, Kanada, Nowa Zelandia, Południowa Afryka, Portugalia, Rosja, Rumunia, Serbia, Stany Zjednoczone i Włochy.
29 lipca. W Rosji ogłoszono powszechną mobilizację. V armia rosyjska dowodzona przez gen. Plehwe, otrzymała rozkaz marszu w ogólnym kierunku na Lublin.
1 sierpnia. Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. Dla Polaków wojna oznaczała pierwszy od stu lat ostry konflikt zbrojny między wszystkimi zaborcami.
W sierpniu we Włodawie rozplakatowano, a w Orchówku rozdawano ludziom manifest wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa[70] do narodu polskiego. W manifeście czytamy m.in.
Polacy! Wybiła godzina, w której przekazane Wam marzenie ojców i dziadów waszych ziścić się może. …Niech naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego. Pod berłem tym odrodzi się Polska, swobodna w swojej wierze, języku i samorządzie. Jednego tylko Rosja spodziewa się po Was, takiego samego poszanowania praw ludów, z którymi związały Was dzieje. Z sercem otwartym, z ręką po bratersku wyciągniętą, kroczy na Wasze spotkanie Wielka Rosja. Wierzy ona, iż nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem. Od brzegów Oceanu Spokojnego do Mórz Północnych ciągną hufce rosyjskie. Zorza nowego życia dla Was wschodzi. Niech zajaśnieje na tej jutrzni znamię Krzyża, godło męki i zmartwychwstania ludów.
Zwierzchni Wódz Naczelny, Jenerał adiutant Mikołaj.[71]
30 lipca 1915 roku wojska austriacko-niemieckie wkroczyły do Lublina. Tego samego dnia burmistrz Włodawy Pierieszywkin rozpoczął ewakuację podległych sobie władz administracyjnych do Kazania.[72]
Sierpień. Wraz z wycofującym się wojskiem opuściły Włodawę rosyjskie władze okupacyjne. Wcześniej wywieziono z miasta, Orchówka i Różanki dzwony ze wszystkich świątyń oraz inne cenne dla okupanta materiały jak maszyny, surowce i wszelkiego rodzaju urządzenia, w tym archiwalne dokumenty.
25 sierpnia. Część południowego Podlasia z Włodawą, Łukowem, Radzyniem, Białą Podlaską i Siedlcami znalazła się pod zarządem niemieckiego dowództwa armii wschodnich Oberkommando-Ost (Ober-Ost), jako tzw. Armijna Inspekcja Etapowa Bug – Etapen Inspektion Bug Armee. Administracja niemiecka na tych ziemiach stanowiła zmilitaryzowany system. Głównym ośrodkiem władz okupacyjnych była Biała Podlaska, gdzie znajdowała się siedziba inspektora etapowego. W jego skład wchodziły komendantury, obejmujące obszar mniejszy niż dawne powiaty. Ich siedziby znajdowały się w Białej Podlaskiej, Janowie Podlaskim, Międzyrzecu Podlaskim, Parczewie, Konstantynowie i Włodawie. Komendantom etapowym podlegały z kolei okręgi, zarządzane przez oficerów.
Miejsce rosyjskiego zaborcy, zajęli Niemcy, a wojna przyniosła straszliwe zniszczenia, nędzę i głód. O sytuacji mieszkańców okolic Włodawy, Łukowa, Radzynia, Białej i Siedlec, ówczesny korespondent Gazety Kieleckiej pisał: Nastała straszna nędza, bo zapasy zabrali uchodźcy i wojska. Nędzarze zaczęli żywić się resztkami pozostawionymi, korzeniami i grzybami. Z głodu, chłodu i brudu wywiązały się choroby, które szerząc się epidemicznie, kładły ludzi pokotem. Wielu poległych nie było jeszcze pogrzebanych, a również zdechłe krowy, konie nie uprzątnięte, zatruwały powietrze zgnilizną. Tylko koty i psy wałęsające się napełniały powietrze przeraźliwym wyciem i miauczeniem. Straszliwe owady i muchy roznosiły cholerę, tyfus i krwawą dyzenterię z izby do izby. W jakiś czas później zaczęli napływać ludzie obcy, którzy zajmowali nie całkiem spalone budynki wiejskie. W pogoni za chlebem poczęli kopać i szukać. Taka złodziejska włóczęga nocna spokojniejszych napełniała trwogą. Nikt życia nie był pewny. Ludzie znajdowali w lasach karabiny i naboje, po nocach słychać było strzały. Zapanowała zupełna anarchia. Czyż w takich warunkach można było myśleć o zasiewach i gospodarstwie? Pola i ogrody porujnowane, poorane wozami i armatami przechodzących wojsk i poryte działowymi pociskami leżały odłogiem. Również sytuacja społeczna i polityczna ludności była tutaj trudniejsza, zarządzenia niemieckich władz etapowych surowsze i z większym okrucieństwem egzekwowane.[73]
W wyniku działań wojennych pociski armatnie uszkodziły kościół, ponadto spłonęła znaczna część Orchówka.
W listopadzie niemieckie władze okupacyjne rozesłały do zarządów miejskich i gminnych obwieszczenie nakazujące rejestrację wszystkich mężczyzn zdolnych do pracy w wieku 18 – 50 lat.
1 lutego 1916 roku Prezydent policji niemieckiej wydał rozporządzenie dopuszczające używanie języka polskiego w korespondencji prywatnej na pocztówkach na terenie okupacji niemieckiej w Królestwie; w listach miał być nadal używany wyłącznie niemiecki.
7 lutego. Ukazało się rozporządzenie władz niemieckich w Królestwie o rekwizycji na potrzeby wojska przedmiotów domowego użytku z miedzi, mosiądzu, aluminium itp.
2 kwietnia. Komendanci etapowi wydali rozporządzenie nakazujące mieszkańcom: oficerom niemieckim wszelkich rang na ulicach oddawać głęboki ukłon kapeluszem oraz ustępować im z drogi, szczególnie na przejściach. Ponadto zakazano chodzenia Polakom i Żydom chodnikami, przeznaczając dla nich środek ulicy, bowiem trotuary są tylko dla panów oficerów niemieckich.[74]
6 kwietnia. Ukazało się zarządzenie niemieckich władz okupacyjnych dotyczące przymusowego zgłaszania zapasów żywności przez osoby prywatne i stowarzyszenia. Zwolnione od sekwestru były zapasy w maksymalnej liczbie 6 funtów ziemniaków,[75] 10 funtów fasoli lub grochu, 10 funtów cukru, 8 funtów masła, 6 funtów słoniny i 5 funtów mydła na osobę. Za nieujawnienie lub fałszywe zgłoszenie groziła konfiskata żywności bez odszkodowania oraz grzywna.
3 maja. Po latach niewoli mieszkańcy Orchówka, Włodawy i okolicznych miejscowości obchodzili uroczyście 125 rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja.
4 października. Ukazało się rozporządzenie niemieckiego generał-gubernatora warszawskiego Hansa von Beselera[76] o przymusowym poborze do pracy mężczyzn w wieku od 18 do 45 roku życia.
5 października. Na terenach podległych okupacji niemieckiej, opublikowano zarządzenie o podatku od kur w wysokości 2 jaj tygodniowo. W zarządzeniu czytamy: Aby zaś mieć dokładną ewidencję, nakazuje się zgłosić każdą kurę w urzędzie gospodarczym, gdzie otrzyma się odpowiednią tabliczkę dla każdej kury. O ile zaś kontrola wykryje kurę bez tej tabliczki, nakładane będą na właścicieli wysokie grzywny, a kury będą konfiskowane.[77] Wszystkie zarządzenia władz, chociaż w tym przypadku śmieszne, były egzekwowane z iście niemiecką systematycznością.
11 stycznia 1917 roku wielki Polak Ignacy Paderewski[78] przedstawił prezydentowi Stanów Zjednoczonych W. Wilsonowi [79] memoriał w sprawie odbudowy suwerennego i niepodległego państwa polskiego.
22 stycznia. Prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson stwierdził w orędziu do amerykańskiego senatu, że jednym z warunków pokoju jest odbudowa Polski zjednoczonej, samodzielnej, niepodległej, z dostępem do morza.[80]
25 lutego. Władze niemieckie wydały rozporządzenie nakazujące cenzorom na obszarze okupowanym niedopuszczania do wypowiadania się w sprawach dotyczących granic przyszłego Królestwa Polskiego, a zwłaszcza przyłączenia do niego Litwy i Wielkopolski.
29 marca. Rosyjski Rząd Tymczasowy uznał niepodległość Polski w jej etnograficznych granicach z zastrzeżeniem, że przyszłe państwo polskie ma być związane unią militarną z Rosją. Jednocześnie powołano Komisję Likwidacyjną,[81] która miała dokonać rozdziału kompetencji państwowych między Polską i Rosją.
26 kwietnia. Na ziemiach polskich okupowanych przez Niemców zostały wprowadzone polskie znaki pieniężne tzw. rzeszki.
Kwiecień. W Białej Podlaskiej powstała Ukraińska Hromada, organizacja o charakterze wojskowym. Bialskiej Hromadzie podlegały placówki w Brześciu, Kobryniu, Parczewie, Pińsku, Radzyniu i Włodawie. Dotyczyło to również Orchówka.
11 maja. W związku z tragiczną sytuacją żywnościową na terenach znajdujących się pod okupacją niemiecką. Obowiązujący wówczas przydział na kartki został ograniczony do 15 dag chleba i 20 dag ziemniaków dziennie na jedną osobę.
12 lipca. Komendant etapu Nr 220 we Włodawie rotmistrz von Köckritz wydał zarządzenie o obowiązku zbierania dla potrzeb armii niemieckiej: kasztanów, żołędzi, suszonych pokrzyw itp. Dzieci mieszkające w pobliżu lasów zobowiązane zostały do zbierania jagód i dostarczania ich kilka razy w tygodniu do najbliższego posterunku. Zbieranie jagód odbywało się codziennie z wyjątkiem niedziel, nauczyciele nie biorący udziału w tych akcjach byli karani.
26 października. Komendant etapowy rotmistrz von Köckritz zakazał wszelkiego ruchu kartoflanego w Okręgu Komendantury i w mieście Włodawie, oraz zabronił sprzedaży, kupna i robienia zapasów z mąki kartoflanej, grożąc za przekroczenie tego zakazu, karą aresztu do jednego roku lub grzywny do 3.000 marek.
8 stycznia 1918. W Kongresie USA prezydent W. Wilson przedstawił w orędziu nową inicjatywę pokojową w 14 punktach. Punkt 13 dotyczył Polski. Powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, które winno obejmować ziemie zamieszkane przez bezspornie polską ludność, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza, i którego niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz całość terytorialna winny być zagwarantowane układem międzynarodowym. [82]
9 lutego w Brześciu Litewskim zawarto traktat o pokoju pomiędzy państwami centralnymi: Niemcami, Austro-Węgrami, Turcją i Bułgarią z uzależnionym od nich rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej. Wytyczono wówczas zachodnią granicę Ukrainy, która miała przebiegać na wschód od linii Biłgoraj – Szczebrzeszyn – Krasnystaw – Puchaczów – Radzyń – Międzyrzec – Sarny, z powiatami: hrubieszowskim, włodawskim i zamojskim.
12 lutego. Na znak protestu przeciwko postanowieniom traktatu w Brześciu, na terenie Lubelszczyzny odbyły się strajki. Tłum palił portrety cesarzy Karola[83] i Wilhelma.[84]
14–16 lutego. W całym Królestwie Polskim odbywają się demonstracje z powodu oderwania od Polski powiatów: hrubieszowskiego, włodawskiego i zamojskiego. Ze względu na zbliżającą się klęskę Niemiec i Austrii traktat brzeski nie został ratyfikowany.
Lipiec – sierpień. W naszym powiecie rozpoczyna aktywną działalność Straż Kresowa. Współtwórcą Towarzystwa Straży Kresowej w Lublinie, członkiem Zarządu Głównego i prezesem koła włodawskiego był Józefat Błyskosz[85] z Dołhobrodów.
7 października. Prasa lubelska odnotowała: Z różnych stron ziemi lubelskiej donoszą o szalonej agitacji bolszewickiej i o przygotowaniu nie tylko fornali, lecz i włościan do objęcia administracji majątków ziemskich.
3 listopada. Personel konsulatu niemieckiego opuścił Lublin pod eskortą wojska polskiego.
5 listopada. Dowództwo Wojsk Polskich w Lublinie ustanawia garnizon we Włodawie. W mieście będzie stacjonował 1 szwadron z 1 Pułku Ułanów – dowódca: rotmistrz Gustaw Orlicz-Dreszer.
Rozpoczęło się powolne scalanie Lubelszczyzny sztucznie rozbitej przez okupantów na dwie części.
Żołnierze niemieccy rozpoczęli marsz z twierdzy Brześć Litewski w kierunku na Łuków, Białą, Międzyrzec i Włodawę.
10 listopada 1918 roku był ostatnim dniem I wojny światowej. W konsekwencji przemarszu wojsk, potyczek i rekwizycji, powiat włodawski został poważnie zniszczony i zrujnowany: Dewastacji uległo łącznie 22.555 budynków, z czego 6.680 mieszkalnych, 15.728 gospodarstw, 64 szkoły, 12 kościołów i 9 gmachów użyteczności publicznej. Rozgrabiono część majątku przemysłowego, wiele osób i urządzeń ewakuowano w głąb Rosji. Pod rządami niemieckimi sytuacja gospodarcza pogorszyła się ze względu na ogromną eksploatację i wywóz wielu artykułów na potrzeby machiny wojennej.[86] W takiej sytuacji, z twierdzy magdeburskiej, gdzie był internowany przez Niemców od 22 lipca 1917 roku, powrócił do Warszawy Józef Piłsudski, a niemiecki komendant Włodawy wyraził zgodę na przekazanie władzy w mieście Polakom. Komendantem powiatu włodawskiego został pułkownik Ratajewicz, komendantem placu Józefat Błyskosz, a komendantem policji porucznik Aleksander Karpiński. Niemcy rozpoczęli przygotowania do opuszczenia okupowanych terenów, w tym również Włodawy. Tego też dnia mieszkańcy Włodawy wybrali Radę Miejską, która powołała miejską milicję.
11 listopada 1918 roku na stacji kolejowej Rethondes koło francuskiej miejscowości Compiégne[87] podpisano zawieszenie broni między państwami Ententy[88] a Niemcami. Ten dzień był w całej Polsce pierwszym dniem niepodległości, ponadto tego samego dnia w Warszawie Członkowie Rady Regencyjnej[89]: Aleksander Kakowski,[90] Zdzisław Lubomirski[91] i Józef Ostrowski[92] opublikowali Dekret, którego mocą przekazano władzę Józefowi Piłsudskiemu.
[1] Antoni Kosiński, pseudonim Amilkar (1769–1823), generał; uczestnik powstania kościuszkowskiego; w 1797 szef 2. batalionu strzelców Legionów polskich, w 1799 dowódca 2. legii; w latach 1806–08 organizował wojsko polskie w Bydgoskiem; w 1807 dowodził, w zastępstwie J.H. Dąbrowskiego, walkami o Gdańsk; uczestnik kampanii lat 1809 i 1812. [2] Aleksander Czernyszow (1786-1857), rosyjski generał kawalerii, minister wojny. W 1812 r. prowadził działania partyzanckie na tyłach Wielkiej Armii napoleońskiej. [3] Aleksander Tomasow (1752-1819), generał rosyjski; w kampani 1812 r. dowodził 3 armią. [4] Wasilij Łanskoj (1754-1831), generał rosyjski; w latach 1813-1815 generał-gubernator i prezes Rady Najwyższej Tymczasowej Księstwa Warszawskiego; w 1815 prezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego, zwolennik wcielenia tych ziem do Rosji. [5] Adam Jerzy Czartoryski, książę (1770–1861), syn właściciela Włodawy Adama Kazimierza; w latach 1804–1806 minister spraw zagranicznych Rosji; przeciwnik orientacji napoleońskiej, rzecznik rozwiązania sprawy polskiej przy pomocy Rosji. Na kongresie przyczynił się, jako główny doradca Aleksandra I, do utworzenia Królestwa Polskiego; w Królestwie Polski senator-wojewoda i członek Rady Administracyjnej, przywódca legalnej opozycji konserwatywnej. W powstaniu listopadowym, do 15 sierpnia 1831, był prezesem Rządu Tymczasowego, Rady Najwyższej Narodowej i Rządu Narodowego; początkowo liczył na kompromis z carem, później na interwencję dyplomatyczną mocarstw zachodnich; emigrant, od 1833 we Francji; możliwość odbudowy Polski widział w antyrosyjskiej polityce mocarstw zachodnich i rozwoju ruchów narodowych w południowo-wschodniej Europie. [6] Konstanty Pawłowicz (1779–1831), wielki książę rosyjski, brat Aleksandra I, od 1814 naczelny wódz wojska Królestwa Polskiego; faktyczny wielkorządca Królestwa Polskiego; łamał konstytucję Królestwa, zwalczał polskie ruchy patriotyczne, rozbudowując tajną policję; surowy i nieobliczalny, doprowadził do wielu konfliktów w korpusie oficerskim, w tym do dymisji i samobójstw. W 1820 poślubił Polkę, Joannę Grudzińską (1799–1831) i w tymże roku zrzekł się następstwa tronu rosyjskiego. Znienawidzony przez społeczeństwo polskie; w chwili wybuchu powstania listopadowego napadnięty przez spiskowców, zdołał zbiec; zmarł na cholerę. [7]Centralizacja Lwowska powstała w styczniu 1796 przygotowywała powstanie, licząc na pomoc Francji, rozbita na skutek aresztowań jesienią 1797. [8]Założona 22 sierpnia 1795, głosiła hasła zrównania stanów i wolności osobistej dla chłopów. W 1800 część jej działaczy wróciła do kraju i wstąpiła do Towarzystwa Republikanów Polskich. [9]Walerian Wiktoryn Dzieduszycki (1754-1832), zwolennik reform Sejmu Czteroletniego, podczas powstania 1794 agent T. Kościuszki we Lwowie, po upadku powstania przywódca Centralizacji, aresztowany za próbę wzniecenia powstania w Galicji, w latach 1787-1800 więziony w Ołomuńcu po uwolnieniu przebywał na wsi. [10]Wincenty Grzymała (1756-1824), zwolennik reform Sejmu Czteroletniego, agent T. Kościuszki na Podolu po upadku powstania członek Centralizacji, jako senator kasztelan Królestwa Polskiego odegrał znaczącą rolę w pracach kodyfikacyjnych. [11]Joachim Denisko (1756-1812), od 2 września 1794 brygadier brygady kawalerii narodowej na Wołyniu. Zmuszony do przejścia granicy tureckiej organizował na pograniczu mołdawskim zbiegłych z kraju rodaków. W 1797 przedsięwziął samowolnie wypad do Galicji w nadziei sprowokowania konfliktu turecko-austriackiego, rozbity 29 czerwca zbiegł do Turcji. Od 1798 generał major armii rosyjskiej. [12]Utworzone przez Jana Henryka Dąbrowskiego (1755-1818) Legiony Polskie walczyły u boku Francji w latach 1797-1803. [13]Utworzona przez Karola Kniaziewicza (1762-1842)Legia Naddunajska walczyła u boku Francji w latach 1799-1801. [14] Wawryniuk Andrzej, Powiat włodawski, cyt. wyd., s. 476. [15] Walerian Łukasiński (1786–1868), działacz patriotyczny, major; oficer wojsk Księstwa Warszawskiego, uczestnik kampanii napoleońskich lat 1807–1813; w Królestwie Polskim od 1817 major 4. pułku piechoty liniowej; w 1824 skazany na 9 lat ciężkiego więzienia w Zamościu, po zorganizowaniu buntu w więzieniu podwojono Łukasińskiemu karę, po wybuchu powstania listopadowego 1830–1831 wywieziony do Twierdzy Szlisselburskiej, gdzie w ciężkich warunkach pozostał do końca życia. [16] Diariusz Sejmu z lat 1830-1831, Kraków 1907, T. 1, s. 243. [17] Teodor Geismar (1783-1848), generał rosyjski, podczas powstania listopadowego został pobity w bitwie pod Stoczkiem 11 lutego 1831, brał udział w zdobyciu Warszawy. [18]Franciszek Żymirski (1778–1831), generał; dowódca dywizji w powstaniu listopadowym 1830–1831; poległ w bitwie o Olszynkę Grochowską 26 lutego. [19] Józef Dwernicki (1779–1857), od 1809 w armii Księstwa Warszawskiego; uczestnik kampanii napoleońskich 1809–1814; w wojsku Królestwa Polskiego generał brygady; w powstaniu listopadowym stoczył zwycięską bitwę pod Stoczkiem Łukowskim 14 lutego 1831 i awansował na generała dywizji, dowodził wyprawą na Wołyń; po klęsce przekroczył granicę austriacką [20] Wołyń, historyczna dzielnica Rusi, a następnie Rzeczypospolitej, obejmująca obszar między górnym Bugiem a Słuczą, na północy sięgająca do Prypeci. [21] Girolamo Ramorino (1792–1849), oficer włoski; uczestnik wojen napoleońskich; w powstaniu listopadowym 1830–1831 dowódca korpusu, mianowany generałem; mimo rozkazów nie pospieszył na pomoc Warszawie tylko walczył na Podlasiu. 18 września 1831 złożył broń i przeszedł do Galicji. [22] Iwan F. Paskiewicz (1782–1856), feldmarszałek rosyjski; w 1831 stał na czele wojsk rosyjskich tłumiących powstanie listopadowe w Polsce, za co otrzymał tytuł księcia warszawskiego; od 1832 namiestnik Królestwa Polskiego, prowadził politykę ucisku narodowego i rusyfikacji. [23] Gubernia, jednostka podziału terytorialnego w Rosji zarządzana przez gubernatora; wprowadzona 1708 przez Piotra I Wielkiego, w Królestwie Polskim podział na województwa zastąpiono 1837 podziałem na gubernie; w 1915 gubernie na ziemiach polskich zniesiono. [24] Alokucja, uroczyste przemówienie papieża wygłoszone do kardynałów, poświęcone aktualnym sprawom religijnym i politycznym, ogłaszane następnie w Acta Apostolicae Sedis. [25]A. Wieniarski, Włodawa i Różanka, Biblioteka Warszawska 1860, T. 3, passim. [26] Mila, dawna jednostka długości; w Polsce dawna mila geograficzna wynosiła 7146 m, mila nowopolska (w latach 1819-1849): 8534,31 m; mila pruska: 7532,48 m, mila austriacka pocztowa: 7606 m. [27] Włóka, łan, jednostka miary ziemi uprawnej. Najbardziej rozpowszechniony łan flamandzki liczył 16,7-17,5 ha, łan frankoński 22,6 – 25,8 ha. [28] A. Wieniarski, Włodawa i Różanka, cyt. wyd., s. 464. [29] Józef Longin Sowiński (1777–1831), generał, artylerzysta; wychowanek Szkoły Rycerskiej w Warszawie; uczestnik powstania kościuszkowskiego w 1794; oficer armii pruskiej, następnie Księstwa Warszawskiego (w kampanii 1812 stracił nogę pod Możajskiem); w Królestwie Polskim od 1820, komendant wojskowej Szkoły Aplikacyjnej; podczas powstania listopadowego 1830–1831 dowódca artylerii garnizonu Warszawy, dyrektor generalnej Komisji Rządowej Wojny, generał brygady; zginął 6 września dowodząc obroną Woli podczas szturmu wojsk rosyjskich na Warszawę [30]Stanisław Brzóska (1832–65), ksiądz; za patriotyczne kazania więziony przez władze carskie; dowódca w powstaniu styczniowym, 1863 walczył m.in. pod Siemiatyczami i Fajsławicami; naczelny kapelan wojsk powstańczych; powstańczego złożonego głównie z chłopów, który walczył na Podlasiu do jesieni 1864; ujęty przez Rosjan i stracony. [31] Aleksander Wielopolski (1803–1877), zwolennik orientacji prorosyjskiej, ugody z Rosją i uzyskania dzięki niej autonomii Królestwa Polskiego; od 27 marca 1861 dyrektor Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, od kwietnia 1861 także Komisji Sprawiedliwości; 6 kwietnia spowodował rozwiązanie Towarzystwa Rolniczego, 16 maja doprowadził do wydania ukazu o zmianie pańszczyzny na tzw. okup pieniężny; uzyskał przywrócenie samorządów lokalnych i Rady Stanu Królestwa; spolonizował administrację, podjął reformę szkolnictwa; od 18 czerwca 1862 do 12 września 1863 Naczelnik Rządu Cywilnego w Królestwie Polskim; w czerwcu 1862 ogłosił przygotowane przez siebie ukazy o oczynszowaniu chłopów, równouprawnieniu Żydów i reformie oświaty; przeciwnik ideologii powstańczej, w celu rozbicia tajnych organizacji ogłosił brankę; wobec załamania się jego polityki podał się do dymisji i wyjechał na stałe do Drezna. [32]Branka, potoczna nazwa poboru do wojska rosyjskiego, zarządzonego w Królestwie Polskim 6 października 1862 z inicjatywy A. Wielopolskiego; miała objąć 10.000 rekrutów wyznaczonych imiennie przez władze spośród podejrzanych politycznie i doprowadzić do wybuchu powstania w najmniej wygodnej dla powstańców chwili; przeprowadzenie branki w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 w Warszawie (gdzie schwytano 1.657 osób, z których do wojska wcielono 559), stało się bezpośrednią przyczyną powstania styczniowego; jego wybuch udaremnił brankę na prowincji. [33] Karol Mikoszewski, X. Sykstus (1831-1886), wikariusz kościoła św. Aleksandra w Warszawie, zaangażowany w tajnym ruchu przedpowstaniowym. Od końca grudnia 1862 do lutego 1863 członek Rządu Tymczasowego. Nocą z 2 na 3 stycznia 1863, w jego mieszkaniu podjęto decyzję o terminie wybuchu powstania. Od czerwca 1862 redaktor Głosu Kapłana Polskiego, pisma, którego wyraźnym zamiarem było zaspokojenie potrzeb duchowieństwa w kwestiach politycznych, w tym walki o niepodległość. Po powstaniu udał się na emigrację. W 1873 wrócił do kraju. Osadzony w warszawskiej Cytadeli i zesłany do guberni woroneskiej. Zwolniony w 1885 i deportowany z Rosji i Królestwa. Zmarł w Budapeszcie jako kapelan tamtejszej Polonii. [34] Oskar Awejde (1837–1897), prawnik; od 1862 członek Komitetu Centralnego Narodowego, następnie Tymczasowego Rządu Narodowego; redaktor dekretów uwłaszczeniowych z 22 stycznia 1863; aresztowany w Wilnie 3 września 1863 r., złożył zeznania obciążające organizację powstańczą; zesłany do Wiatki. [35] Józef Kajetan Janowski (1832–1914), działacz polityczny, architekt; uczestnik powstania styczniowego; członek Komitetu Centralnego Narodowego; sekretarz stanu w wielu kadencjach Rządu Narodowego, m.in. dyrektor Wydziału Spraw Wewnętrznych; w połowie 1864 udał się na emigrację do Francji; pozostawił Pamiętniki o powstaniu styczniowym (tomy 1–3 wydane w latach 1923–1931). [36] Jan Maykowski (1828–1906), w 1862 członek Komitetu Centralnego Narodowego; w 1863 sekretarz stanu Tymczasowego Rządu Narodowego, następnie komisarz Rządu Narodowego w Galicji. [37]Zygmunt Padlewski (1836–1863), generał; członek tajnego Koła Oficerskiego Z. Sierakowskiego w Petersburgu; prezes paryskiego Towarzystwa Młodzieży Polskiej, następnie wykładowca wojskowej szkoły polskiej w Genui i Cuneo we Włoszech; od 1862 tajny naczelnik Warszawy, w powstaniu styczniowym członek KCN; w styczniu 1863 objął dowództwo nad oddziałami powstańczymi w Płockiem; ujęty przez władze rosyjskie, skazany na karę śmierci, rozstrzelany 15 maja w Płocku. [38] Stefan Bobrowski (1840–1863), od 1862 w Paryżu, gdzie pozyskał dla przygotowywanego powstania Komitet Emigracji Polskiej; od stycznia 1863 w Warszawie, członek KCN, naczelnik wojskowy Warszawy, w początkach powstania styczniowego faktyczny jego przywódca; zginął 12 kwietnia w pojedynku. [39] Szlagon, ironicznie o szlachcicu zasiedziałym na wsi. [40] Lisiura, płaszcz podbity lisim futrem. [41] Fuzja, długa ręczna broń palna z zamkiem skałkowym, wynaleziona we Francji w 2 połowie XVII w. i rozpowszechniona w innych krajach; w XVIII w. pojawiły się fuzje z bagnetem; potoczna nazwa śrutowej strzelby myśliwskiej [42] Giemza Zbigniew, Powstanie styczniowe na Podlasiu w 1863, Zeszyty Muzealne, Włodawa 1999, T. 9, s. 66. [43]Dziesiatina, od 1849 w Królestwie Polskim obowiązywał rosyjski system miar, dziesiatina, dziesięcina skarbowa = 10.925 m 2 . [44] Progimnazjum, niepełna szkoła średnia ogólnokształcąca w Rosji i Królestwie Polskim od 1864, obejmowała 4 lub 6 niższych klas gimnazjum. [45] S. Orgelbrand, Encyklopedyja Powszechna, Warszawa 1875, t. 10, s 435. [46] Pius IX, Giovanni Mastai Feretti (1792–1878), od 1840 kardynał; od 1846 papież; beatyfikowany w 2000. [47] Konsystorz, w tym przypadku rada stojąca na czele diecezji. [48] Carskie Wrota, główne drzwi ikonostasu. [49] Ikonostas, ściana z ikonami oddzielająca w cerkwiach część ołtarzową od nawy; przeważnie wysoki i drewniany. Ikonostas rozwinął się na Rusi w XIV–XV w. z występującej w świątyniach wschodniego obrządku balustrady z wiszącymi nad nią ikonami; ma troje drzwi: dwuskrzydłowe carskie wrota, wyłącznie dla kapłana, oraz dwoje bocznych, zwanych diakońskimi; ikony powinny być rozmieszczone w rzędach według kanonicznego porządku z obowiązkową sceną Ostatniej Wieczerzy nad carskimi wrotami. [50] S. Orgelbrand, Encyklopedyja Powszechna, Warszawa 1974, t. 7, s. 325. [51] Pius XII, Eugenio Pacelli (1876–1958), papież od 1939. [52] Modlitewnik Pratuliński, Pratulin 1996, s. 1. [53] Pruszkowski Jóżef, Martyrologium, czyli męczeństwo Unii Świętej na Podlasiu, Część I (1864-1882), Lublin 1921, s. 278. [54] S. Orgelbrand, Encyklopedyja powszechna, Warszawa 1876, t. 11, s. 179. [55] A. Wawryniuk, Powiat włodawski, cyt. wyd., s. 477. [56] Tamże s. 478. [57] Archiwum Państwowe w Lublinie, Tabele Likwidacyjne, sygn. 3272; Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Zamoyskich z Włodawy, sygn. 9/II, poszyt niepaginowany. [58] G. Welik, Ziemiaństwo guberni siedleckiej 1867-1912, Siedlce 2009, s. 215. [59] A. Wawryniuk, Powiat włodawski, cyt. wyd., s. 478. [60] Szerzej o powiecie włodawskim: Leonard de Verdmon, Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, Warszawa 1902. [61] Pius X, Giuseppe Sarto, święty (1835–1914), papież od 1903. [62] Mikołaj II Romanow (1868– 17 VII 1918), ostatni car rosyjski, panujący w latach 1894–1917, zamordowany wraz z rodziną w Jekaterynburgu przez bolszewików. W roku 2000 kanonizowany przez rosyjską Cerkiew prawosławną. [63] J. Pruszkowski, Martyrologium czyli męczeństwo Unii Świętej na Podlasiu. Cz. 2 (1822-1921), Lublin 1922, s. 105. [64] Jan Gralewski (1868–1924), pedagog i działacz oświatowy, w 1905 jeden z przywódców strajku szkolnego i współzałożyciel Polskiej Macierzy Szkolnej. [65] Mieczysław Brzeziński (1858–1911), przyrodnik, działacz społeczno-oświatowy, inicjator publikacji przyrodniczych dla ludu, autor licznych artykułów i około 40 książek, czołowy działacz Polskiej Macierzy Szkolnej, więziony przez władze carskie. [66] Antoni Osuchowski (1849–1928), działacz narodowy na Śląsku, Warmii i Mazurach, publicysta, prawnik, czołowy działacz Polskiej Macierzy Szkolnej. [67] Sarajewo – stolica Bośni i Hercegowiny. [68]Gavrilo Princip (1894–1918), rewolucjonista serbski, 28 VI 1914 dokonał zamachu na austriackiego następcę tronu Franciszka Ferdynanda. Jako niepełnoletni skazany został na 20 lat katorgi, zmarł na gruźlicę w kazamatach twierdzy w Terezínie. [69] Franciszek Ferdynand (1863-1914), zginął wraz z żoną hrabiną Sofie Chotek. [70]Mikołaj Romanow (1856–1929), wielki książę rosyjski, w latach 1914–1915 naczelny wódz armii rosyjskiej, w 1914 sygnował manifest do Polaków zapowiadający zjednoczenie 3 zaborów i autonomię Polski. [71] I. Jabłońska, Włodawa. Kalendarium dziejów, Zeszyty Muzealne, Włodawa 2007, nr 14, s. 103. [72] Kazań, stolica Tatarstanu, nad Wołgą. [73]I. Jabłońska, Włodawa. Kalendarium dziejów, cyt. wyd. s. 103. [74]I. Jabłońska, Włodawa. Kalendarium dziejów, cyt. wyd., s. 105. [75] 1 funt niemiecki = 0,5 kg. [76]Hans Hartwig von Beseler (1850-1921), generał-gubernator warszawski podczas okupacji niemieckiej w latach 1915-1918. [77]I. Jabłońska, Włodawa. Kalendarium dziejów, cyt. wyd., s. 107. [78]Ignacy Jan Paderewski (1860-1941), wybitny pianista i kompozytor, działacz społeczny, polityk. W latach 1917-18 delegat KNP w Stanach Zjednoczonych, w 1919 premier i minister spraw zagranicznych, jako przedstawiciel Polski podpisał traktat wersalski. [79] Thomas Woodrow Wilson (1856-1924), amerykański mąż stanu, działacz Partii Demokratycznej, prezydent w latach 1912-1920. [80] I. Jabłońska, Włodawa. Kalendarium dziejów, cyt. wyd., s. 108. [81] Komisja Likwidacyjna do Spraw Królestwa Polskiego, powołana w 1917 przez rosyjski Rząd Tymczasowy do likwidacji urzędów rosyjskich w Królestwie Polskim. W skład Komisji wchodzili przedstawiciele rządu rosyjskiego i organizacji polskich z A. Lednickim jako przewodniczącym. [82]I. Jabłońska, Włodawa – kalendarium dziejów, cyt. wyd., s. 109. [83] Karol I (1887-1922), ostatni władca monarchii austro-węgierskiej, 11 listopada 1918 abdykował i opuścił kraj. [84] Wilhelm II (1859-1941), król pruski i cesarz niemiecki od 1888; 9 listopada 1918 pozbawiony tronu, zbiegł do Holandii. [85] Józefat Błyskosz (1876-1947),wybitny działacz społeczno-religijny, poseł do rosyjskiej dumy, poseł i senator w II Rzeczypospolitej. [86]A. Wójcik, Dzieje miasta w latach 1867-1918, w: Dzieje Włodawy, Lublin-Włodawa 1991, s. 196. [87] Compiégne, miasto we Francji w departamencie Osie, ok. 70 km od Paryża. [88] Ententa – koalicja: Anglia, Belgia, Francja Japonia, Rosja, Włochy od 1915, Rumunia, USA od 1917. [89] Rada Regencyjna, formalnie najwyższa tymczasowa władza w Królestwie Polskim, ustanowiona 12 września 1917 przez Niemcy i Austro-Węgry i od nich zależna; miała pełnić funkcje państwowe do chwili powołania króla lub regenta. Sprawowała ograniczoną władzę administracyjną, głównie w dziedzinie szkolnictwa i wymiaru sprawiedliwości. 7 XI 1918 proklamowała niepodległość Polski. [90]Aleksander Kakowski (1862-1938), od 1913 arcybiskup metropolita warszawski. W latach 1917-1918 członek Rady Regencyjnej, od 1919 kardynał. [91]Zdzisław Lubomirski (1865-1941), książę, działacz społeczny, prawnik. W latach 1917-1918 członek Rady Regencyjnej, w latach 1928-1936 senator. [92]Józef Ostrowski (1850-1923), hrabia, w latach 1906-1911 członek rosyjskiej I, II i III Dumy Państwowej, w latach 1917-1918 członek Rady Regencyjnej. |
